ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ή ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ή ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

(Δομική κρίση, συνολική απάντηση)

Αδήριτη αναγκαιότητα για το εργατικό κίνημα μια νέα επιθετική στρατηγική. Σε αντιπαράθεση με τους δομικούς καθορισμούς του κεφαλαίου, η εναλλακτική λύση θα πρέπει να προβάλλει ένα μη ανταγωνιστικό, μη ιεραρχικό σύστημα κοινωνικών σχέσεων, βασισμένο στην ουσιαστική ενότητα. To ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ δημοσιεύει σήμερα τον πρόλογο του βιβλίου "Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα" που έγραψε ο ίδιος ο ΙΣΤΒΑΝ ΜΕΖΑΡΟΣ καθώς και μια συνέντευξη που πήραν από τον Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου του Sussex, μέλους της Ουγκρικής Ακαδημίας Επιστημών, ΙΣΤΒΑΝ ΜΕΖΑΡΟΣ, οι: ΦΩΤΕΙΝΗ ΒΑΚΗ και ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΛΙΟΥΝΑΚΗΣ

Μόλις αφήσαμε πίσω μας τον εικοστό αιώνα, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από τους πιο εύγλωτους απολογητές του κεφαλαίου, ως ο "αιώνας της Αμερικής". Η άποψη αυτή διατυπώνεται σα να μην έγιναν ποτέ η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 ή οι επαναστάσεις της Κίνας και της Κούβας και τα κινήματα ανεξαρτησίας εναντίον της αποικιοκρατίας τις επόμενες δεκαετίες, για να μη μιλήσουμε για την ταπεινωτική ήττα που υπέστησαν οι παντοδύναμες Ηνωμένες Πολιτείες στο Βιετνάμ. Πράγματι, οι άκριτοι υποστηρικτές της καθεστηκυίας τάξης προβλέπουν με βεβαιότητα ότι θα συμμορφωθεί στους ακλόνητους κανόνες της Pax Amerikana όχι μόνο ο ερχόμενος αιώνας αλλά και όλη η επόμενη χιλιετία.

Ωστόσο, όσο και να αναδιαρθρώθηκε η ισορροπία των δυνάμεων προς όφελος του κεφαλαίου κατά την τελευταία δεκαετία, οι βαθιά ριζωμένες αιτίες κάτω από τις κυριότερες κοινωνικές αναταραχές που προαναφέρθηκαν - στις οποίες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε αρκετές ακόμα, τόσο θετικές όσο και αρνητικές, συμπεριλαμβανομένων δύο παγκοσμίων πολέμων - δεν επιλύθηκαν από τις επακόλουθες εξελίξεις. Αντιθέτως, με κάθε νέα φάση υποχρεωτικής παράτασης, οι αντιφάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος (σσ. ο συγγραφέας κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στο Κεφαλαιοκρατικό σύστημα και στον Καπιταλισμό, ο οποίος υπάγεται στο πρώτο, όπως και το σοβιετικό σύστημα. Ο Meszaros αναλύει το θέμα αυτό στο Beyond Capital (London: Merlin Press, 1955) απλώς εντείνονται και συνεπάγονται όλο και μεγαλύτερους κινδύνους για την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας.

Το γεγονός ότι οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί δεν είναι δυνατόν να επιλυθούν, σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη δράση του κεφαλαίου, πολύ πιθανόν να συνεχίσουν για κάποιο διάστημα να δημιουργούν την ατμόσφαιρα της θριαμβολογίας καθώς και την εποπροσανατολιστική ψευδαίσθηση της μονιμότητας, όπως συνέβη στο πρόσφατο παρελθόν. Αλλά κάποια στιγμή τα προβλήματα που σωρεύονται και εντείνονται καταστροφικά πρέπει να αντιμετωπιστούν. Επειδή, αν ο επόμενος αιώνας - ο αιώνας που διανύουμε - πρόκειται πραγματικά να γίνει ο θριαμβευτικός "αιώνας της Αμερικής" του κεφαλαίου, τότε δεν θα υπάρξουν άλλοι αιώνες για τους ανθρώπους, πόσο μάλλον μια ολόκληρη χιλιετία. Αυτό δεν έχει σχέση με "αντιαμερικανισμό". Το 1992 εξέφρασα την πεποίθηση ότι το μέλλον του σοσιαλισμού θα κριθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, όσο απαισιόδοξο και αν ακούγεται αυτό. Προσπαθώ να το υποδηλώσω αυτό στο τελευταίο μέρος της Δύναμης της Ιδεολογίας {The Pouer of Ideology} όπου συζητώ για το πρόβλημα της παγκοσμιότητας. Ο Σοσιαλισμός είτε θα επιβληθεί παγκόσμια και με τέτοιο τρόπο που να περιλαμβάνει όλες τις περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των πιο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών περιοχών του κόσμου, ή δεν πρόκειται να πετύχει.

Με δεδομένο το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης, με τα σε μεγάλο βαθμό συνυφασμένα προβλήματά του να κραυγάζουν για μόνιμη λύση, μόνο μια παγκόσμια βιώσιμη προσέγγιση μπορεί να λειτουργήσει. Παρά την υποχρεωτική "παγκοσμιοποίησή" του, ωστόσο, το αθεράπευτα άδικο σύστημα του καπιταλισμού είναι δομικά ασύμβατο με την παγκοσμιότητα με οποιαδήποτε έννοια του όρου.

(Δομική κρίση, συνολική απάντηση)


Στην περίπτωση του καθηγητή Μέζαρος η επιστημονική εγκυρότητα δένεται αρμονικά με την κοινωνική στράτευση. Μακριά από ακαδημαϊκούς κατακερματισμούς, η μαρξιστική σκέψη αναπτύσσεται εδώ ως προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού όλου και οδηγός για τον επαναστατικό μετασχηματισμό του. Ο Ίστβαν Μέζαρος είναι ουγγρικής καταγωγής και ήταν μαθητής του Λούκατς. Εγκατέλειψε τη χώρα λόγω των απόψεών του, που συγκρούονταν με το καθεστώς και ζει στην Αγγλία, όπου είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Σάσεξ. Η συνέντευξη που ακολουθεί προσφέρει στους αναγνώστες του Πριν και μια γεύση από τη μεστή παρέμβαση του Μέζαρος στο πρόσφατο διήμερο συζητήσεων του περιοδικού Ουτοπία.
- Αναφέρεστε στη δομική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος. Θα θέλαμε μια σκιαγράφηση των βασικών χαρακτηριστικών της κρίσης αυτής...
- Θέλω να ξεκινήσω από τη βασική διάκριση ανάμεσα στην κρίση του καπιταλισμού και την κρίση του κεφαλαίου. Η κρίση του καπιταλισμού είναι συγκυριακή. Ο καπιταλισμός πορεύεται μέσω κυκλικών κρίσεων και ανασυγκροτείται καταστρέφοντας πλεονάσματα κεφαλαίου. Ο Μαρξ χρησιμοποίησε την έκφραση «καταιγίδα» για να περιγράψει τις κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού. Υπάρχει το κλασικό παράδειγμα της κρίσης του 1929-33, πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εκδηλώνεται μία ακόμη κρίση της αμερικανικής οικονομίας, που «ξεπεράστηκε» μέσα σε αυτόν. Γύρω στα 1951, 1960-67 έχουμε επίσης κυκλικές κρίσεις. Υπάρχει δηλαδή μία κανονικότητα στην επανάληψή τους.
Από τη δεκαετία του '70 όμως σημειώνεται μία δομική αλλαγή. Οι κρίσεις δεν ξεσπούν με τη μορφή της καταιγίδας, δεν είναι κυκλικές. Μάλλον παίρνουν τη μορφή ενός «συνεχούς». Αυτό το κρισιακό συνεχές τέμνεται από ποικιλόμορφους παροξυσμούς.
Ένα μέτρο για τη δομική κρίση του κεφαλαίου είναι το επίπεδο της φτώχειας και της ανισότητας. Όμως για την κατανόηση των αντιθέσεων του παγκόσμιου συστήματος πρέπει να επιστρέψουμε στην αρχική διάκριση: ο καπιταλισμός σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλεί το κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Είναι μεγάλης σημασίας το γεγονός ότι ο μισός πληθυσμός της Γης δεν ζει σε καπιταλισμό, αλλά ζει κάτω από κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ώστε η υπερεργασία που συρρέεται εδώ να μετατρέπεται τελικά σε υπεραξία.
- Η διάκριση που κάνετε θέτει, μεταξύ άλλων, και το ζήτημα της φύσης του συστήματος στις χώρες που ονομάστηκαν σοσιαλιστικές...
- Ασφαλώς. Στην περίπτωση του σοβιετικού συστήματος είχαμε ένα μετακαπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό που τελικά ήταν κεφαλαιοκρατικός. Εδώ η μετατροπή της υπερεργασίας σε υπεραξία γίνεται με πολιτικά μέσα. Δεν συμφωνώ με τις απόψεις που χαρακτηρίζουν αυτό το σύστημα κρατικό καπιταλισμό. Ποιο θα ήταν τότε το περιεχόμενο των διαδικασιών που συντελούνται εκεί στα τελευταία 15 χρόνια;
- Μέσα στην κρίση αυτή, ποιοι είναι και πώς λειτουργούν οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί του συστήματος; Ο καπιταλισμός μέχρι τώρα σταθερά διέψευδε όσους προφήτευσαν την επικείμενη κατάρρευσή του. Υπήρχαν τελικά όρια αντοχής του κεφαλαίου;
- Ο καπιταλισμός βεβαίως και ρυθμίζει τις κρίσεις, αλλά τελικά δεν τις υπερβαίνει. Σήμερα ο καπιταλισμός εμφανίζεται -κατά έναν τρόπο- ως υβριδιακό σύστημα, αφού χωρίς την παρέμβαση του κράτους δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ούτε για μια εβδομάδα. Αυτό αποκαλύπτει τα νεοφιλελεύθερα ιδεολογήματα ως απλές φαντασιώσεις. Ακόμη και ο απόστολος του νεοφιλελευθερισμού Μ. Φρίντμαν παραδέχεται ότι η κρατική παρέμβαση είναι τώρα μεγαλύτερη παρά ποτέ.
Πρώτη η Ρ. Λούξεμπουργκ επισήμανε τη σημασία της μιλιταριστικής παραγωγής -κατ' εξοχήν πεδίο της κρατικής παρέμβασης ενάντια στους νόμους της «ελεύθερης» αγοράς- για την αναπαραγωγή του συστήματος. Το κράτος δηλαδή, παίζει ουσιαστικό ρόλο στη διαχείριση των κρίσεων, συμπεριλαμβανομένης και της ρύθμισης της ανεργίαςΨ ας θυμηθούμε τον Χίτλερ αλλά και το «Νιου Ντίλ» του Ρούζβελτ.
Έτσι, τα όρια αντοχής του καπιταλισμού είναι τελικά τα όρια της κρατικής παρέμβασης. Όμως ο κρατικός καπιταλισμός -δηλαδή η κατάκτηση εκείνη στην οποία το κράτος θα αναλάμβανε και θα ορθολογικοποιούσε όλες τις σημαντικές οικονομικές λειτουργίες- είναι μία ιδεατή και ανέφικτη κατάσταση. Ο καπιταλισμός παραμένει πάντα θεμελιακά ιδιωτικός.
- Στο σημείο αυτό προβάλλει φυσικά ο ρόλος του υποκειμενικού παράγοντα. Ποιες είναι οι δυνατότητες προβολής μιας, εναλλακτικής στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, λύσης; Από ποιες κοινωνικές δυνάμεις θα μπορούσε να προβληθεί και με ποιους όρους;
Όσον αφορά την αναγκαιότητα της εναλλακτικής λύσης δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Ακόμη και απολογητές της σημερινής συγκυρίας το αναγνωρίζουν. Το πρόβλημα όμως είναι η δυνατότητα...
Φυσικά, το πρόβλημα των κοινωνικών δυνάμεων είναι πολύ σοβαρό. Όμως δεν μπορεί, να υποδείξεις ποιες κοινωνικές δυνάμεις θα δράσουν, αν πριν δεν υποδείξεις τον ίδιο τον τρόπο δράσης τους.
Κατ' αρχήν, πρέπει να αποφευχθούν δύο πράγματα: το πρώτο είναι οι δοκιμασμένες μέθοδοι του παρελθόντος. Όποιος νομίζει ότι μπορούμε να εφαρμόσουμε στο μέλλον μεθόδους του παρελθόντος είναι πολύ γελασμένος. Το δεύτερο είναι η συνταγή του «λίγο-λίγο». Εδώ αναφερόμαστε στις απόψεις του Λυοτάρ και των λοιπών μεταμοντέρνων, που καταδικάζουν τις «μεγάλες αφηγήσεις» στο όνομα του «μικρού». Πώς όμως μπορούμε να ξέρουμε ότι το «λίγο-λίγο» μπορεί να παράξει στο μέλλον κάτι θετικό και όχι κάτι καταστροφικό; Ο Λυοτάρ φέρνει ως παράδειγμα ένα μικρό χωριό, το Ιβερντόν, όπου οι γνώμες της κοινότητας, μέσω ενός μικρού υπολογιστή καταχωρούνται και λαμβάνονται υπόψη στη διοίκηση. Κάτι τέτοιο βέβαια δεν μπορεί να γίνει σε εθνικό επίπεδο, πολύ περισσότερο σε διεθνές. Το ζητούμενο λοιπόν σήμερα, είναι η ανάγκη κατανόησης της κοινωνίας που ζούμε και όχι η παράκαμψη του προβλήματος, μέσω του μεταμοντέρνου κατακερματισμού.
- Η απάντηση λοιπόν πρέπει να είναι συνολική...
- Ακριβώς. Αν συμφωνήσουμε με τον Μαρξ ότι ο καπιταλισμός είναι ένα οργανικό σύστημα, τότε η πάλη ενάντια σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να είναι συνολική. Να αναφέρεται δηλαδή και στο μικρόκοσμο και στο μακρόκοσμο, να μην περιορίζεται μόνο σε ένα επίπεδο. Εκείνοι που δεν το κατανοούν αυτό θα εγκλωβίζονται αναπόφευκτα στα όρια του μικρόκοσμού τους. Είναι διδακτική η πορεία των συνεργατικών κινημάτων, που ξεκίνησαν στις αρχές του 19ου αιώνα. Εξαφανίσθηκαν ή ενσωματώθηκαν, αφού δέχθηκαν τους κανόνες της αγοράς, δηλαδή τους δομικούς καθορισμούς του κεφαλαιοκρατικού συστήματος.

22/04/2003