Bertell Ollman: ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ

Bertell Ollman: ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ Ή ΠΩΣ ΝΑ ΜΕΛΕΤΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟ KΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΟΝ

Η σοσιαλιστική επανάσταση, έλεγε ο Λένιν, δεν είναι μια μεμονωμένη πράξη, αλλά μια ολόκληρη εποχή. Ζούμε σ΄ αυτήν ακριβώς την εποχή, μάς διαπερνούν οι αντιφάσεις της. Γινόμαστε κάθε στιγμή μάρτυρες των σπασμών που συγκλονίζουν το καπιταλιστικό σύστημα στην επιθανάτια αγωνία του. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο μας προϊδεάζει για το τί μπορούμε να περιμένουμε από μια εργατική επανάσταση.

Ο Μάρξ και ο Ενγκελς έβλεπαν το σοσιαλισμό ως τη μη-πραγματωμένη δυναμική μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό, ως τρόπο ζωής, όπως θαυμάσια αναλύει ο φιλόσοφος Bertell Ollman στο εθαίρετο άρθρο του, που δημοσιεύει σήμερα το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ, "Ο χορός της διαλεκτικής ή πώς να μελετήσουμε το κομμουνιστικό μέλλον μέσα στο καπιταλιστικό παρόν".

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο παρουσιάζει τον κόσμο με ένα εξαιρετικά αισιόδοξο όραμα για το πιθανό μέλλον του, αλλά επίσης, με στοιχεία μιας ανάλυσης που επιχειρεί να ρίξει μια ματιά σ΄ αυτό το μέλλον, στα ολοένα μεγαλύτερα επιτεύγματά του, καθώς και στην επιδείνωση των προβλημάτων του καπιταλισμού. Αυτή η ανάλυση έδωσε ελπίδα και πολιτική κατεύθυνση σε εκατομμύρια ανθρώπους που υπέφεραν και συνεχίζουν να υποφέρουν. Ακόμα περισσότερο από την επαναστατική του πολιτική, είναι επίσης αυτή η ανάλυση που κάνει τα 150 χρόνια του Κομμουνιστικού Μανιφέστου ένα γεγονός εξαιρετικής σημασίας.

Παρ΄ όλ΄ αυτά, την επαύριο της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης, ένα είδος "σεμνότητας για το μέλλον" φαίνεται να διαπερνά τα κείμενα πολλών σοσιαλιστών. Ο Μαρξ δεν θα ήταν καθόλου ευχαριστημένος, βλέποντας να απουσιάζει οποιαδήποτε δουλειά πάνω στο σοσιαλισμό / κομμουνισμό, δεν υπάρχουν κείμενα, μικρά έστω, που να προσφέρουν κάποια πληροφορία για τον μετακαπιταλιστικό κόσμο. Εάν η κουκουβάγια της Αθηνάς του Χέγκελ βγαίνει κι επίσης γυρίζει πίσω το σούρουπο, του Μαρξ παραμένει για να χαιρετίσει τη νέα αυγή. Το να δίνουμε στους αναγνώστες μιαν ιδέα του τι μπορούν να περιμένουν από μια νέα εργατική επανάσταση είναι κάτι το απολύτως απαραίτητο, πολιτικά και αναλυτικά, για οποιαδήποτε μελέτη της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων, και πουθενά αυτό δεν είναι φανερό περισσότερο απ΄ ότι στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο τα περισσότερα που λέγονται για το μέλλον παίρνουν τη μορφή διορθώσεων της έννοιας του κομμουνισμού όπως σε καρικατούρα την παρουσιάζουν οι καπιταλιστές, μια λίστα πολιτικών μέτρων που πιθανότατα θα παρθούν αμέσως μετά από μια επιτυχημένη επανάσταση, και ένας αριθμός συγκρίσεων ανάμεσα στον κομμουνισμό και άλλες μορφές σοσιαλισμού. Ομως όλα αυτά έχουν να κάνουν με την οποία κανείς αναλύει αυτά τα στοιχεία για να βγάλει ένα όραμα του μέλλοντος, εν τούτοις, δεν καθορίζεται ποτέ επαρκώς, ούτε εδώ ούτε σε επόμενες μελέτες. Ωστόσο, είναι ακριβώς αυτό που πρέπει να ξέρουμε. Στην έντονα σκεπτικιστική εποχή μας δεν είναι απλά αρκετό να δώσουμε μια έννοια του πώς είναι ο σοσιαλισμός. Πρέπει επίσης να προτείνουμε ένα τρόπο έρευνάς του που να μπορεί να συνεισφέρει στην αξιοπιστία αυτών που έχουν ανακαλυφθεί.

Στη σοσιαλιστική παράδοση υπάρχουν 4 κύριες προσεγγίσεις που οι διανοούμενοι έχουν χρησιμοποιήσει για να ερευνήσουν το μέλλον. Μερικοί πιστεύουν πως ο σοσιαλισμός, τουλάχιστον στοιχειωδώς, ήδη υπάρχει κάπου, είτε πρόκειται για μια χώρα είτε για μια κομμούνα είτε για μια κοοπερατίβα κ.ο.κ. Αυτό που χρειάζεται να γίνει είναι να πάμε εκεί, να το μελετήσουμε και να προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε τα μαθήματά του εδώ, ανεξάρτητα από τις διαφορές όσον αφορά τις συνθήκες. Μία δεύτερη προσέγγιση συμπεριφέρεται απέναντι στο σοσιαλισμό με ένα κατάλογο επιθυμιών, μια διανοητική κατασκευή που αποτελείται απ΄ ότι ο καθένας θέλει να έχει ή όλα αυτά που θεωρεί καλά και υγιή ή ανθρώπινα. Ο τρόπος για να δούμε εδώ το μέλλον είναι να κοιτάξουμε προς τα μέσα. Μια τρίτη προσέγγιση μας καλεί να συνάγουμε το σοσιαλισμό από κάποια απόλυτη αρχή, θρησκευτική είτε λαϊκή. Αν οι άνθρωποι, λένε, ζούσαν μ΄ αυτή την ιδέα η κοινωνία θα έπαιρνε το ακόλουθο σχήμα κλπ.

Η τέταρτη προσέγγιση είναι του Μαρξ και του Ενγκελς, οι οποίοι έβλεπαν το σοσιαλισμό ως την μη-πραγματοποιημένη δυναμική μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό, ως τρόπο ζωής, και όντως αυτός θα μπορούσε να εξελιχθεί από τις μεταμορφώσεις που ήδη συμβαίνουν στον καπιταλισμό. Πολύ περισσότερο από μια ηθική καταδίκη, η ανάλυση του Μαρξ και του Ενγκελς προσπαθεί να δείξει πως ο καπιταλισμός έχει ολοένα και μεγαλύτερη δυσκολία να αναπαράγει τις αναγκαίες για την ίδια του την ύπαρξη συνθήκες (ιδιαίτερα όσον αφορά τη συσσώρευση του κεφαλαίου και την πραγμάτωση του προϊόντος του), πως γίνεται αδύνατος, ενώ την ίδια στιγμή - και μέσω των ίδιων εξελίξεων - δημιουργούνται οι όροι για τη νέα κοινωνία που θα ακολουθήσει. Ο τόπος όπου πρέπει να αναζητήσουμε το σοσιαλισμό, λοιπόν, βρίσκεται μέσα στον καπιταλισμό, στις αντιφατικές του σχέσεις, όπως αναπτύσσονται - και θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται με την αλλαγή της κυρίαρχης τάξης και των νέων ενδιαφερόντων, σκοπών και προτεραιοτήτων που θα εμφανιστούν μετά την επανάσταση.

Σε κάποιες περιπτώσεις ο Μαρξ μιλάει για το μέλλον σα να είναι "κρυμμένο" στο παρόν και θεωρεί καθήκον του να κριτικάρει τον καπιταλισμό μ΄ ένα τρόπο που φανερώνει το μέλλον. Αλλά τι μορφές αυτή η δυναμική για το σοσιαλισμό παίρνει μέσα στον καπιταλισμό; Και πώς ο Μαρξ τις μελετά; Εν συντομία: οι περισσότερες από τις αποδείξεις για τη δυνατότητα του σοσιαλισμού / κομμουνισμού βρίσκονται μπροστά μας και μπορούν να ιδωθούν από τον καθένα. Βρίσκονται σε συνθήκες που εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να έχουν τίποτε το ιδιαίτερα σοσιαλιστικό πάνω τους, όπως οι ανεπτυγμένες βιομηχανίες μας, ο τεράστιος υλικός πλούτος, τα υψηλά επίπεδα της επιστήμης, οι επαγγελματικές ικανότητες, οι οργανωτικές δομές, η εκπαίδευση και η κουλτούρα, καθώς επίσης και σε συνθήκες που ήδη έχουν μια σοσιαλιστική άκρη, όπως η πολιτική δημοκρατία, οι εργατικές κοοπερατίβες, οι εθνικοποιημένες επιχειρήσεις, η δημόσια εκπαίδευση, η κοινωνικοποιημένη ιατρική κλπ. Αποδείξεις για το σοσιαλισμό μπορούν επίσης να βρεθούν σε μερικά από τα μεγαλύτερα προβλήματα του καπιταλισμού, όπως η ανεργία και η αυξανόμενη ανισότητα.

Για τους μαρξιστές είναι ξεκάθαρο πως είναι το γενικό καπιταλιστικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο ενσωματώνονται όλες αυτές οι συνθήκες, που τις εμποδίζει να συνεισφέρουν σε μια πραγματικά ανθρώπινη ύπαρξη. Φαντασιώνοντας ένα σοσιαλιστικό πλαίσιο, οι μαρξιστές δεν έχουν καμμιά δυσκολία στο να δουν στον τεράστιο πλούτο μας και στην ικανότητά μας να παράγουμε περισσότερα, ένα τέλος στη φτώχεια και τον υλικό καταναγκασμό, ή κοιτάζοντας την αυξανόμενη ανεργία να δουν τη δυνατότητα να δουλεύουν όλοι λιγότερες ώρες και ν΄ απολαμβάνουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο, ή ακόμα κοιτώντας την περιορισμένη και κακώς λειτουργούσα δημοκρατία να δουν τον καθένα να μπορεί να διευθύνει δημοκρατικά ολόκληρη την κοινωνία κ.ο.κ.

Δυστυχώς οι περισσότεροι άλλοι που έρχονται αντιμέτωποι με χιλιάδες αποδείξεις δεν βλέπουν αυτή τη δυναμική ούτε καν στα μέρη που έχουν μια σοσιαλιστική άκρη. Κι είναι σημαντικό να δούμε γιατί δεν μπορούν. Το κεντρικό σημείο του προβλήματος που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι στο να δουν αποδείξεις του σοσιαλιστικού μέλλοντος στο παρόν είναι πως δεν μπορούν να αφαιρέσουν, να ξεχωρίσουν τις σχετικές συνθήκες από το καπιταλιστικό τους γενικό πλαίσιο, κι έτσι δεν μπορούν να φανταστούν πώς μπορεί να λειτουργήσουν σ΄ ένα αλλιώτικο κοινωνικό πλαίσιο. Γι΄ αυτούς, οι μορφές του καπιταλισμού και το περιεχόμενό τους έχουν συγχωνευτεί σε μια τελειωμένη και σ΄ ότι αφορά τα ουσιώδη της στοιχεία στατική ενότητα. Αυτή η άποψη επικεντρώνει ελάχιστα την προσοχή στις αλληλεπιδράσεις και στην αλλαγή. Το πώς κάτι εμφανίζεται και λειτουργεί σήμερα εκλαμβάνεται ότι έτσι πραγματικά είναι, ότι μόνον έτσι είναι, ότι μόνον έτσι θα μπορούσε να είναι. Μια εναλλακτική άποψη, που έχει αποκτήσει αρκετή απήχηση τελευταία, αντιμετωπίζει κάθε μέλλον ως εξίσου δυνατόν, κι αυτός είναι άλλος ένας τρόπος άρνησης πως το παρόν έχει κάτι να μας πει για το μέλλον.

Ο Μαρξ, αντίθετα, εξετάζει τις σημεινές συνθήκες μ΄ ένα τρόπο που αποκαλύπτει τις αλληλοσυνδέσεις τους και τις θέτει σε κίνηση. Ιστορικοποιεί τον καπιταλισμό. Οι σημερινές του ποιότητες γίνονται στιγμές στην εξέλιξη ενός συστήματος, αλλά τα πιο προσιτά μέρη μιας ιστορίας που ξεκινά με την καταγωγή τους και τελειώνει με το πού φαίνονται να πηγαίνουν. Η διαλεκτική μέθοδος με την οποία ο Μαρξ μελετά το σοσιαλιστικό / κομμουνιστικό μέλλον μέσα στο καπιταλιστικό παρόν αποτελείται από 4 κυρίως βήματα:

1) Αναζητά τις αμοιβαία εξαρτημένες σχέσεις ανάμεσα στα πιο ξεχωριστά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού παρόντος, του οποίου ο πυρήνας περιστρέφεται γύρω από την παραγωγή εμπορευμάτων, τη συσσώρευση κεφαλαίου, την πραγματοποίηση της αξίας και την ταξική πάλη ανάμεσα στους εργάτες και τους καπιταλιστές.

2) Προσπαθεί να βρει τις αναγκαίες προϋποθέσεις αυτών ακριβώς των σχέσεων στο παρελθόν, αντιμετωπίζοντάς τες ως την αρχή μιας διαδικασιας που οδήγησε στο παρόν.

3) Επειτα, προβάλλει τις αλληλοσυνδεόμενες τούτες διαδικασίες και αντιφάσεις από το παρελθόν διαμέσου του παρόντος στο μέλλον. Αυτές οι προβολές, κινούνται από το άμεσο μέλλον προς την πιθανή λύση των αντιφάσεων σ΄ ένα ενδιάμεσο μέλλον και στον τύπο της κοινωνίας που πιθανότατα θα ακολουθήσει στο απώτερο μέλλον.

4) Επειτα ο Μαρξ ανατρέπει τον εαυτό του και χρησιμοποιεί τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά στάδια του μέλλοντος στα οποία έχει φθάσει ως πλεονεκτήματα για την επανεξέταση του παρόντος, που τώρα θεωρείται ως η αναγκαία προϋπόθεση για ένα τέτοιο μέλλον. Αυτό το τελευταίο, αν και είναι πολύ λίγο κατανοητό, είναι το απαραίτητο μέσο με το οποίο ο Μαρξ παρέχει τα τελευταία σημεία με τα οποία καταπιάνεται στην ανάλυσή του για τον καπιταλισμό.

Χτίζοντας πάνω σ΄ αυτά που έχει μάθει μέσα από μια σειρά βημάτων, ο Μαρξ αρχίζει το χορό - τ ο χ ο ρ ό τ η ς δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς - πάλι από την αρχή, καθώς η δουλειά της αναδόμησης του πραγματικού παρελθόντος μα και της πρόβλεψης του πιθανού μέλλοντος δεν τελειώνει ποτέ. Το κλειδί σ΄ ολόκληρη αυτή τη διαδικασία βρίσκεται στην ικανότητα να συλλάβει τον καπιταλισμό με όρους τεμνόμενων και επικαλυπτόμενων αντιφάσεων που αναδύονται από το παρελθόν και διαγράφουν μια καμπύλη προς το μέλλον. Οταν πραγματοποιηθεί αυτό, τα υπόλοιπα είναι ζήτημα λόγιας (θεωρητικής) επιμονής και ανάπτυξης των ικανοτήτων που προέρχονται από την επαναλαμβανόμενη πρακτική.

Πριν φτάσουμε στο συμπέρασμα, θα πρέπει να τονιστεί πως οι προβολές του μέλλοντος, οι οποίες επιτυγχάνονται διαμέσου της χρήσης αυτής της μεθόδου, είναι μόνο εξαιρετικά δυνατές, και ακόμα και τότε ο ρυθμός και οι ακριβείς μορφές με τις οποίες οι αλλαγές λαμβάνουν χώρα, οφείλουν πολύ περισσότερα στις ιδιοτροπίες της ταξικής πάλης και επίσης στο τυχαίο, και δεν μπορούν να είναι γνωστές από τα πριν. Ο ίδιος ο Μαρξ αναγνωρίζει τη "βαρβαρότητα" και την κατάρρευση του πολιτισμού σαν άλλο πιθανό επακόλουθο της καπιταλιστικής εξέλιξης - αν και πίστευε πως είναι μάλλον απίθανο, γι΄ αυτό και έδωσε πολύ λιγότερη προσοχή σε αυτή την πιθανότητα απ΄ ότι χρειάζεται εμείς να δώσουμε μετά από τα γεγονότα αυτού του αιώνα.

Για ν΄ αποφύγουμε πιθανές παρεξηγήσεις, θα ήθελα επίσης να προσθέσω πως η χρήση της αντίφασης να προβάλει την υπάρχουσα δυναμική δεν είναι το μόνο που ο Μαρξ κι ο Ενγκελς χρησιμοποιούν για να αποκαλύψουν το σοσιαλιστικό / κομμουνιστικό μέλλον μέσα στο καπιταλιστικό παρόν, αλλά απλά το κύριο. Εξάλλου, μια τέτοια προσέγγιση στην ανακάλυψη του μέλλοντος δεν θα πρέπει να συγχέεται με τις τακτικές που ακολουθεί ο Μαρξ στην παρουσίαση αυτών που έχει βρε - είναι γεγονός πως πάντα παίρνει υπόψη του τις δυνατότητες των αναγνωστών του. Ούτε, ακόμα, υποστηρίζω πως έτσι ο Μαρξ έγινε κομμουνιστής. Αυτή είναι μια περίπλοκη ιστορία στην οποία η διαλεκτική του Χέγκελ και η μοναδική ιδιοποίησή της από τον Μαρξ παίζουν σπουδαιότατο ρόλο.

Παρ΄ όλα αυτά, η προβολή των κύριων αντιφάσεων του καπιταλισμού προς τα μπροστά, έγινε η προτιμότερη προσέγγιση του Μαρξ για τη μελέτη του μέλλοντος, δεδομένου πως το μέλλον είχε το βαθμό καθαρότητας και αναγκαιότητας που του χρειαζόταν για να δουλέψει μ΄ αυτό. Είναι επίσης ο καλύτερος τρόπος που σήμερα μπορούμε να μάθουμε για να κατανοήσουμε τη δυνατότητα του σοσιαλισμού στο μέλλον μας και να συνεισφέρουμε στην πάλη που ξεκίνησε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Μετάφραση: Αρης Μαραβάς

Δημοσιεύεται στην Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση στο αφιέρωμα για τα 150 χρόνια από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

01/10/2002