Μ.Β. Μαξίμοφ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

Μ.Β. Μαξίμοφ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ  ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ  ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 

                                                                       

(Ομιλία εκ μέρους της διεθνούς σχολής «η Λογική της Ιστορίας» σε διεθνή επιστημονική διάσκεψη του «Διεθνούς κέντρου διαμόρφωσης της σύγχρονης κομμουνιστικής αντίληψης»).

          Κατά την ομιλία του στη Γερουσία των ΗΠΑ το 1992, ο Μπ. Γιέλτσιν προσωποποιώντας την ρωσική αντεπανάσταση και με όλη τη στομφώδη σοβαροφάνεια του κουλάκου που τον χαρακτηρίζει από τότε που έγινε πρόεδρος, έσπευσε να διακηρύξει: «Ο κομμουνισμός που απειλούσε όλο τον κόσμο, έπεσε!»  Πράγματι, πριν από λίγο καιρό, τον Αύγουστο του 1991 είχε εκτοπισθεί από την εξουσία το ΚΚΣΕ. Το κέντρο του κινήματος του ΚΚΣΕ μετακόμισε από το κτίριο της ΚΕ, στο κτίριο του συνταγματικού δικαστηρίου, όπου κάθησαν στο εδώλιο του κατηγορημένου τον κομμουνισμό.

          Ταυτόχρονα είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι κομμουνιστικό κίνημα υπήρχε το 1992 και μάλιστα διευρύνθηκε στη συνέχεια. Θα λεγε κανείς ότι από μόνο του το γεγονός της ύπαρξης κομμουνιστικού κινήματος στη Ρωσία πρέπει να αποδεικνύει το αβάσιμο της διακήρυξης του τέως καθοδηγητή των κομμουνιστών της περιοχής Σβερντλόφσκ περί ιστορικής νίκης του νίκης επί του κομμουνισμού.

          Επί πλέον, μόλις τέσσερα χρόνια μετά την κατά Γιέλτσιν ληξιαρχική πράξη θανάτου του κομμουνισμού στην ΕΣΣΔ χρειάσθηκε μια πρωτοφανής από την άποψη της δημαγωγίας, της τρομοκρατίας, της χειραγωγικής αντικομμουνιστικής προπαγάνδας και των μηχανορραφιών εκστρατεία, για να  μπορέσει ο ίδιος ο Γιέλτσιν να επικρατήσει με διαφορά στήθους από τον υποψήφιο της ενωμένης αριστεράς στις προεδρικές εκλογές. Προς το παρόν επισημαίνω απλώς γεγονότα. Σημαίνουν όμως αυτά τα γεγονότα ότι το κομμουνιστικό κίνημα στη Ρωσία είναι ζωντανό και έχει ξεπεράσει την κρίση; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα εξαρτάται πλέον από τον χαρακτήρα των εκτιμήσεων της κοινωνικο-πολιτικής συγκυρίας στη Ρωσία και από την αντίστοιχη εκτίμηση του κομμουνιστικού κινήματος στη Ρωσία.

          Μία από τις πιθανές εκτιμήσεις διατυπώθηκε κατά την διάσκεψη των «Ρώσων Επιστημόνων υπέρ του Σοσιαλισμού» (27 Ιαν. 1996) από τον υφηγητή φιλοσοφίας Τρουσκόφ.  Αν συμφωνούσαμε με τον υφηγητή Τρουσκόφ και θεωρούσαμε ότι η κοινωνία πολώνεται, ότι το ΚΚΡΟ εκφράζει τα συμφέροντα του αριστερού πόλου, η δημοτικότητα του οποίου είναι σταθερά ανοδική, θα συγκαταλεγόμασταν στις στρατιές των απογοητευμένων από το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών. Από τότε όμως τονίζαμε ότι οι απόψεις αυτές είναι επιφανειακές και άκρως μονόπλευρες. Δυστυχώς επιβεβαιωθήκαμε .

          Τι θα διαπιστώσουμε αν επιχειρήσουμε μιαν έξωθεν θεώρηση του κομμουνιστικού κινήματος ως παρατηρητές; Εκ πρώτης όψεως, δηλαδή επιφανειακά, το κομμουνιστικό κίνημα προβάλλει ως συνονθύλευμα πληθώρας κομμουνιστικών κομμάτων και ρευμάτων, τόσο μέσα  σ΄ αυτό το πλήθος των κομμάτων,  όσο και μεταξύ των στοιχείων αυτού του συνόλου. Ο ίδιος θα απαριθμούσα τουλάχιστον πάνω από δέκα στοιχεία -μέλη αυτού του συνόλου.

          Αν συνεχίσουμε τη μελέτη του κομμουνιστικού κινήματος της Ρωσίας θα δούμε ότι αυτό το σύνολο των κομμάτων και ρευμάτων εκδίδει ένα ακόμα μεγαλύτερο αριθμό εφημερίδων και

περιοδικών. Στα έντυπα αυτά αντικατοπτρίζεται πληθώρα απόψεων, αποχρώσεων, τοποθετήσεων, και επιχειρημάτων. Ως γνωστό από τα μαθηματικά τα σύνολα διακρίνονται σε πεπερασμένα και άπειρα. Πεπερασμένα είναι αυτά τα στοιχεία των οποίων μπορούν να απαριθμηθούν. Άπειρα είναι τα σύνολα, χαρακτηριστική περίπτωση των οποίων αποτελεί πχ το ευθύγραμμο τμήμα. Μεταξύ οποιονδήποτε σημείων του ευθύγραμμου τμήματος πάντοτε θα βρεθεί ένα τρίτο σημείο. Η πολυμορφία των απόψεων στον κομμουνιστικό τύπο και μεταξύ των κομμουνιστών παρουσιάζει θλιβερή ομοιότητα με αυτήν του άπειρου συνόλου: μεταξύ δύο υφιστάμενων γειτονικών θέσεων, πάντοτε θα βρεθεί μία Τρίτη με την ιδιότυπη απόχρωσή της..

          Αν εμβαθύνουμε στη μελέτη του κομμουνιστικού κινήματος θα υποχρεωθούμε ν’ αναγνωρίσουμε ότι η ποικιλομορφία των απόψεων παραμένει στην επιφάνεια. Σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο μπορούμε να διακρίνουμε δύο κατευθύνσεις που είναι οι πλέον διαδεδομένες. Ποιες είναι αυτές;

          Παραθέτω χωρίο από την εισήγηση του Α. Πριγκάριν (Γραμματέας της ΚΕ της Ένωσης Κομμουνιστών- στμ) («Η φωνή του κομμουνιστή», 1994, Νο 8): «Τι... συμβαίνει στο κομμουνιστικό κίνημα; Σύμφωνα με την επιλογή της μιας από τις δύο στρατηγικές πραγματοποιείται μια πόλωση στο κομμουνιστικό κίνημα και ακριβέστερα ένας διαχωρισμός θέσεων μεταξύ σοσιαλ-ρεφορμισμού (ο Ρ. Ι. Κοσολάποφ πρότεινε τον εύστοχο όρο: εθνικο- μενσεβικισμός) και μπολσεβικισμού». Στην διακήρυξη της Κ. Ε. Του Ρωσικού Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος προς τα ηγετικά όργανα και προς όλους τους κομμουνιστές των κομμάτων και οργανώσεων που εντάσσονται στην Ρωσική Κομμουνιστική Ένωση (Πανρωσικό Κ. Κ. Μπολσεβίκοι, Εργατικό Κόμμα

Κομμουνιστών, Ένωση Κομμουνιστών, Λενινιστική πλατφόρμα στο ΚΚΡΟ) και προς άλλες κομμουνιστικές οργανώσεις» από 24. 04. 94, διακρίνονται επίσης δύο κατευθύνσεις: η σοσιαλ-ρεφορμιστική και η κομμουνιστική.

          Οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι στις αρχές του αιώνα όντως ο κύριος αγώνας στα πλαίσια της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας διεξαγόταν μεταξύ των κατευθύνσεων της επανάστασης και του οπορτουνισμού (καιροσκοπισμού). Μεταξύ αυτών των κατευθύνσεων υπήρχε μια ριζική αντιπαράθεση προπαντός επί του ζητήματος της ωριμάζουσας τότε επανάστασης.

          Κατά τη γνώμη μας οι κομμουνιστές σήμερα μεταθέτουν μηχανιστικά τις παραστάσεις τους για της συγκυρία των αρχών του αιώνα (όταν ο διαχωρισμός των θέσεων στο κομμουνιστικό κίνημα αφορούσε προπαντός την αντιμετώπιση της ωριμάζουσας τότε μελλοντικής επανάστασης), στην τωρινή συγκυρία (όπου ο διαχωρισμός των θέσεων αφορά κατά κύριο λόγο την αντιμετώπιση του παρελθόντος, της ιστορίας, καθώς επίσης και του σκοπού του κινήματος βάσει της εκτίμησης της νυν συγκυρίας). Εφόσον η κατάσταση εκτιμάται βάσει ορισμένων απόψεων περί του μαρξισμού, οι κατευθύνσεις διίστανται και ως προς την αντιμετώπιση της κοινωνικής θεωρίας.

          Γι’ αυτό μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής κατευθύνσεις στο κομμουνιστικό κίνημα: την εμπειρική- αναθεωρητική και τη δογματική ορθόδοξη (ως προς τη θεωρία), είτε: την φιλοσοσιαλιστική (σοσιαλδημοκρατική) και την φιλοκομμουνιστική (ως προς τους πολιτικούς σκοπούς).

          Παρ’ όλες τις διαφορές - που στην πράξη φθάνουν μερικές φορές μέχρι την έχθρα - οι κατευθύνσεις αυτές έχουν πολύ περισσότερα κοινά στοιχεία απ’ όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Τι το κοινό έχουν λοιπόν;

          Ας αρχίσουμε από το τέλος, δηλαδή από τη σχέση τους προς τον σκοπό του κινήματος. Οι σοσιαλδημοκράτες πρακτικά απαρνούνται τον κομμουνιστικό σκοπό. Παραδέχονται την ήττα και δεν βλέπουν κανέναν έστω και κατά το ελάχιστο πραγματικό δρόμο του κινήματος προς τον κομμουνισμό στις υφιστάμενες συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι οι σοσιαλδημοκράτες δεν κατανοούν τι είναι ο κομμουνισμός και απορρίπτουν κάθε συζήτηση γι’ αυτόν.

          Οι κομμουνιστές διακηρύσσουν ότι σκοπός του κινήματός τους είναι ο κομμουνισμός. Δεν παραδέχονται την ήττα και ως δρόμο του κινήματος προς το σκοπό του προβάλλουν κάτι το εξωπραγματικό (πχ συγκέντρωση ενός εκατομμυρίου διαδηλωτών, είτε γενική πολιτική απεργία που πρέπει να ρίξουν το καθεστώς). Συχνά δεν αναφέρονται καν στο δρόμο προς το σκοπό (φερ’ ειπείν, είναι ασαφές το τι προτίθενται να κάνουν εφ’ όσον κατά κάποιο φανταστικό τρόπο θα επιτύχουν την πτώση του καθεστώτος). Η αλήθεια είναι ότι οι κομμουνιστές αναφέρονται στον κομμουνισμό, αλλά οι αναφορές τους αυτές είναι τέτοιες που... Να ένα απόσπασμα από δημοσίευμα της εφημερίδας «Ο δρόμος του Λένιν» (1994, Νο 17) όπου γίνεται λόγος περί της κομμουνιστικής ιδεολογίας: «αυτή είναι απλή(!;). κανείς δεν πρέπει να παρασιτεί (αν δεν θέλει κανείς να εργάζεται, δεν πρέπει ούτε να τρώει).[1][1] Πληρωμή(;) σύμφωνα με την εργασία και όχι σύμφωνα με το κεφάλαιο. Ίσοι(;) βασικοί όροι για όλους... Η εξουσία(;)  ανήκει στους εργαζόμενους και η πολιτική(;) της είναι προς το συμφέρον των εργαζομένων... Ο συγγραφέας μας που είναι τόσο βέβαιος για την απλότητα του κομμουνισμού, μας μιλά για το σοσιαλισμό, δεδομένου ότι το «από τον καθένα κατά τις ικανότητες του, στον καθένα κατά την εργασία του» είναι αρχή του σοσιαλισμού. Και μάλιστα θεωρεί, ότι η διανομή κατά την εργασία πραγματοποιείται ως πληρωμή, δηλαδή με τη μορφή χρήματος. Η αρχή της διανομής κατά την εργασία και η παρουσία εμπορευματικών- χρηματικών σχέσεων αντιφάσκουν μεταξύ τους. Αντιφάσκουν με την κομμουνιστική ιδεολογία και «ίσοι όροι για όλους». Η ισότητα, ως γνωστόν, είναι σύνθημα της αστικής επανάστασης. Όσον αφορά δε το χρέος (πρέπει, δεν πρέπει...), την εξουσία και την πολιτική, στην ώριμη, δηλαδή στην κομμουνιστική κοινωνία δεν υφίστανται καν.

          Βλέπουμε λοιπόν, ότι όταν αναφέρονται στον κομμουνισμό σχεδόν ποτέ δεν γνωρίζουν περί τίνος πρόκειται, αν και τα θεωρούν όλα σαφή και απλά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα κοινό στοιχείο μεταξύ σοσιαλδημοκρατών και κομμουνιστών που μπορούμε να επισημάνουμε η απουσία κατανόησης του στρατηγικού σκοπού του κινήματος. Τρεις είναι οι πιθανότερες εκδοχές: απόρριψη του σκοπού, τρικυμία εν κρανίω (όπως στο προαναφερθέν απόσπασμα), είτε ο σκοπός στρέφεται στο παρελθόν.

          Ας περάσουμε τώρα στην αντίληψη που έχουν γι αυτό το παρελθόν, το τόσο προσφιλές για τους κομμουνιστές και απεχθές για τους σοσιαλδημοκράτες (τουλάχιστον για τους συνεπείς).

          Χαρακτηριστικό των σοσιαλδημοκρατών είναι η εξήγηση της καταστροφής του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ λόγω της απουσίας δημοκρατικών ελευθεριών, λόγω των ενεργειών των διαφόρων πολιτικών.

          Ο Α. Μπουζγκάλιν πχ κατά την ομιλία του στη συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης» με θέμα «Είναι άραγε εφικτός ο σοσιαλισμός στη Ρωσία;» ισχυρίσθηκε ότι το εσωτερικό αίτιο της διάλυσης της σοβιετικής κοινωνίας ήταν ο σταλινισμός, ο οποίος κατέπνιξε τις δημοκρατικές ελευθερίες στην ΕΣΣΔ. Μ’ άλλα λόγια, ο Α. Μπουζγκάλιν όπως και όλοι οι σοσιαλδημοκράτες, ανάγει τα πάντα στην δράση του υποκειμενικού παράγοντα. Η στάση αυτή είναι από τη βάση της ιδεαλιστική.

          Πρέπει να επισημάνουμε ότι η αντίληψη για το παρελθόν συνδέεται στενά με την αντίληψη για το μέλλον, διότι η εξήγηση του παρελθόντος μόνο σε συνδυασμό με το μέλλον είναι εφικτή.

          Η προαναφερθείσα «απλή κομμουνιστική» ιδεολογία που σε παρόμοιο επίπεδο διδασκόταν κατ’ επανάληψη και κατά κόρον στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και στα ινστιτούτα ως «μαρξισμός», μας έπειθε με επιμονή ότι ναι μεν η κεφαλαιοκρατία λειτουργεί βάσει των αντικειμενικών είτε ακόμα και βάσει των φυσικών νόμων της ιστορίας, αλλά ο σοσιαλισμός οικοδομείται «βάσει της συνειδητής δημιουργίας των μαζών υπό την ηγεσία του κομμουνιστικού κόμματος». Μ’ άλλα λόγια: οι βασικοί νόμοι του σοσιαλισμού είναι υποκειμενικοί αυθαίρετοι νόμοι της ιστορίας. Εφ’ όσον έτσι έχουν τα πράγματα, σαφώς και η αντεπανάσταση είναι έργο ανθρώπων, οι οποίοι έδρασαν αποκλειστικά κατά το δοκούν.

          Να τι μας λέει η προκήρυξη του Ενοποιημένου Μετώπου Εργαζομένων Ρωσίας («Τι να κάνουμε;» 1993-1994, Νο 3): «Ωστόσο η αστική αντεπανάσταση των «άνω», που άρχισε με την γκορμπατσοφική «περεστρόικα» δεν έγινε αντεπανάσταση των εργαζομένων, των «κάτω» και ούτε θα γίνει ποτέ. Το κυρίαρχο καθεστώς δεν έχει σταθερή (;) κοινωνική βάση». Παραμένει λοιπόν ακατανόητο: έχει άραγε η αντεπανάσταση κοινωνική βάση ή όχι; Συμφωνεί πλήρως με την ηγεσία του ΕΜΕ και ο Β. Ανπίλοφ όταν μας διαβεβαιώνει ότι η όλη υπόθεση στηρίζεται «στους προέδρους, στους δημάρχους, στους νομάρχες και στους ψευτοακαδημαϊκούς που με τα τεθωρακισμένα και την απάτη μας επέβαλαν τον καπιταλισμό...» («Μόλνια» 1994, Νο 67). Με τον ηγέτη της «Εργαζόμενης Μόσχας» συμφωνεί και επαυξάνει ο πρόεδρος του Πολιτικού Συμβουλίου της Κεντρ. Εκτ. Επιτροπής του Ρωσικού Κόμματος Κομμουνιστών Α. Κριουτσκόφ: «ακριβώς η απεμπόληση  του σοσιαλισμού είναι η βασική αιτία της γενικευμένης κρίσης, συμπεριλαμβανομένης και της διάλυσης της ΕΣΣΔ...» («Σκέψη». 1993, Νο 16).

          Κατά την πεπατημένη γενικεύει την κατάσταση και ο νυν ηγέτης της Ένωσης Κομμουνιστικών Κομμάτων- ΚΚΣΕ: «Δεν υπήρχε κανένα σοβαρό και μείζον αντικειμενικό αίτιο για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης». Κατά τον ίδιο τρόπο εκφράζεται και τέως γραμματέας και μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ Ο. Σ. Σένιν (βλ. Εφημερίδα «Γκλάσνοστ»Νο 3, 1994).

          Βέβαια τι άλλο θα μπορούσε να περιμένει κανείς από κομμουνιστές που γαλουχήθηκαν στην περίοδο της διάλυσης της «προσωπολατρείας» και βρίσκονταν στην ηγεσία του ΚΚΣΕ στην περίοδο της πτώσης του, τη στιγμή που ακόμα και άνθρωποι που διαμορφώθηκαν στον ανελέητο αγώνα του κομμουνιστικού κόμματος για επιβίωση, αντιλαμβάνονται τα αίτια της καταστροφής του σοσιαλισμού περίπου κατά την ίδιο τρόπο. Να ποια είναι η γνώμη επ’ αυτού του προέδρου του ΕΣΚΓ Ε. Χόνεκερ: «είναι καθ’ όλα πασιφανές ότι αυτό συνέβη διότι εμείς και εννοώ τα υπεύθυνα πρόσωπα σ’ όλες τις ευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες, διαπράξαμε χονδροειδέστατα λάθη. Είναι καθ’ όλα πασιφανές, ότι στη Γερμανία αυτό το πείραμα [η σοσιαλιστική οικοδόμηση- Μ.Μ.] κατέρρευσε μεταξύ άλλων και διότι οι πολίτες της ΓΛΔ, όπως κατά το παρελθόν και οι υπόλοιποι γερμανοί, έκαναν λάθος επιλογή...» (Σοβιετική Ρωσία» 31 Μαΐου 1994). Ας εντοπίσουμε και το δεύτερο κοινό στοιχείο των δύο κατευθύνσεων, στο οποίο εκδηλώνεται μια βαθύτερη εγγύτητα μεταξύ αναθεωρητών σοσιαλδημοκρατών και δογματικών κομμουνιστών. Πρόκειται για το γεγονός ότι αμφότεροι αγνοούν την ισχύ αντικειμενικών νομοτελειών σε μια τέτοιας κλίμακας διαδικασία όπως είναι η καταστροφή του σοσιαλισμού. Και δεν θα μπορούσαν να πράξουν διαφορετικά εφ’ όσον βασίζονται σε μιαν ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας.

           Εννοείται ότι αυτός ο ιδεαλισμός δεν εμφανίσθηκε χθες, ούτε τον Αύγουστο του 91, αλλά ούτε και με την έναρξη της «περεστρόικα». Προετοιμαζόταν από το σύστημα διδασκαλίας του μαρξισμού επί δεκαετίες ολόκληρες. Είναι σαφές ότι βάσει αυτού του «μαρξισμού» είναι αδύνατον να ερμηνευθούν από υλιστικές θέσεις τα αίτια της αντεπανάστασης. Είναι επίσης σαφές ότι η κατανόηση των αντικειμενικών αιτίων είναι εφικτή μόνο βάσει της προγενέστερης ανάπτυξης της επιστήμης, βάσει του κεκτημένου επιστημονικού- θεωρητικού υλικού. Εδώ υπάρχουν ποικίλες προσεγγίσεις.

          Μία από αυτές τις προσεγγίσεις προτείνεται στο περιοδικό «Διαφώτιση» Νο 1 του 1995, όπου (σελ. 19) μεταξύ άλλων αναφέρεται: «... για την κατανόηση των αιτίων της χρεοκοπίας του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ δεν απαιτείται κάποια ριζικά νέα αντίληψη των διαδικασιών. Δεν χρειάζεται η διεξαγωγή επιστημονικής επανάστασης και μια αντικατάσταση του παραδείγματος. Όλα βρίσκουν θαυμάσια τη θέση τους στον παλαιό- καλό «ορθόδοξο» μαρξισμό...» Αν ο συγγραφέας του άρθρου μας έδειχνε πως αυτή η κατανόηση των αιτίων της χρεοκοπίας του σοσιαλισμού βολεύεται στο μαρξισμό, αν ανακάλυπτε πραγματικά  αυτά τα αίτια, θα μπορούσε να προβεί στο παραπάνω συμπέρασμα. Ωστόσο, στο εν λόγω άρθρο δεν υπάρχει λέξη για τα αντικειμενικά αίτια της διάλυσης του σοσιαλισμού, γι’ αυτό και παραμένει απορίας άξιο τι εννοείται  εδώ ως «ορθόδοξος» μαρξισμός.

          Εμείς προσπαθούμε να ακολουθήσουμε μιαν άλλη προσέγγιση, βασιζόμενοι σε ορισμένες δημιουργικές παραδόσεις του σοβιετικού μαρξισμού (στη δεδομένη περίπτωση μιλώ εξ’ ονόματος της συλλογικής ερευνητικής ομάδας που εκδίδει τα έργα της διεθνούς σχολής «η Λογική της ιστορίας»). Εμείς λοιπόν προσπαθούμε να ακολουθήσουμε την κατεύθυνση εκείνη που εμφανίσθηκε στο μαρξισμό, αφετηρία της οποίας είναι το έργο του Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν.

          Παραπέμπω όσους επιθυμούν να γνωρισθούν διεξοδικότερα με αυτή την κατεύθυνση και τη σχέση της με τον μαρξισμό στο ευσύνοπτο κείμενο τριών ελλήνων συγγραφέων,- των Μ. Δαφέρμου, Π. Παυλίδη και Δ. Πατέλη,- που δημοσιεύθηκε στο 2ο τεύχος των έργων της διεθνούς σχολής «η Λογική της Ιστορίας» (Ιστορία και πραγματικότητα. Διδάγματα της θεωρίας και της πρακτικής. Μόσχα, εκδ. Κρατ. Πανεπιστ. Λομονόσοφ, 1995)[2][2]. Η αλήθεια είναι και είμαστε υποχρεωμένοι να προειδοποιήσουμε τους αναγνώστες ότι για την κατανόηση αυτού του κειμένου χρειάζεται ορισμένη πρακτική εργασία. Για πληρέστερη αντίληψη του θέματος θα συνιστούσα τα έργα του Β. Βαζιούλιν, η μελέτη των οποίων απαιτεί βέβαια πολύ περισσότερο χρόνο.[3][3]

          Τώρα θα επιθυμούσα να σταθώ συνοπτικά στη διαφορά (όσο αυτή υπάρχει) της προσέγγισης της Λογικής της Ιστορίας από το μαρξισμό.

          Στο μαρξισμό η ιστορία προβάλλει κυρίως ως διαδικασία εναλλαγής κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών, η δομή των οποίων προβάλλει ως σχετικά αμετάβλητη. Ο ένας σχηματισμός αντικαθιστά πλήρως τον άλλον. Φερ’ ειπείν η κεφαλαιοκρατία αντικαθιστά πλήρως τη φεουδαρχία για την οποία δεν υπάρχει πλέον θέση στο νέο κοινωνικο-οικονομικό σχηματισμό. Εφ’ όσον όμως η δομή του σχηματισμού, η αντίφαση της βάσης του - μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής - διατηρείται δεν υπάρχει πλήρης εναλλαγή των σχηματισμών. (Για διευκρίνιση αυτής της εκτίμησης βλ. Το σχετικό κείμενο του Δ. Πατέλη στο παρόν τεύχος- σ.τ.μ.).

          Η προσέγγιση της Λογικής της Ιστορίας προϋποθέτει ότι η ανθρώπινη ιστορία εξετάζεται στο σύνολό της ως αναπτυσσόμενη αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση και των ανθρώπων μεταξύ τους μέσα στη διαδικασία μετασχηματισμού της φύσης. Από αυτή την άποψη η κοινωνία εξετάζεται ως οργανικό όλο, το οποίο κατά την ανάπτυξή του διανύει ορισμένα στάδια. Η κεφαλαιοκρατία αποδεικνύεται ότι είναι ένα από τα στάδια της πορείας Διαμόρφωσης της κοινωνίας. Λεπτομερέστερη τεκμηρίωση των παραπάνω μπορεί να διαβάσει κανείς στο βιβλίο του Β. Α. Βαζιούλιν «Η Λογική της Ιστορίας» (Μ. 19880. Εκείνο που χρειάζεται να τονίσουμε εδώ είναι το γεγονός ότι η ίδια η αντίφαση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής στην προτεινόμενη προσέγγιση εξετάζεται ως μεταβαλλόμενη. Μ’ άλλα λόγια καταλήγουμε στο ότι ο Κ. Μαρξ ξεκινούσε σε [τη θεώρησή του] κατά βάση από τις παραγωγικές δυνάμεις ως αμετάβλητες στην αλληλεπίδρασή τους με τις σχέσεις παραγωγής. Η διαφορά της προσέγγισή μας έγκειται μεταξύ άλλων στο γεγονός ότι οι παραγωγικές δυνάμεις (εννοείται, στην αλληλεπίδρασή τους με τις σχέσεις παραγωγής) εξετάζονται ως μεταβαλλόμενες. (Διευκρινίσεις στο κείμενο του Δ. Πατέλη στο παρόν τεύχος).

          Η προσέγγιση αυτή μας επιτρέπει να αποκαλύψουμε και τα αντικειμενικά αίτια της διάλυσης του σοσιαλισμού.[4][4] Γι’ αυτό χρειάζεται να εξετάσουμε την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (πάντοτε σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των σχέσεων παραγωγής).

          Στον καιρό του Μαρξ ολοκληρωνόταν η διαμόρφωση της παραγωγής με μηχανές στην (Αγγλία). Επακόλουθο μηχανοποιημένης παραγωγής είναι η μαζική παραγωγή. Ο κοινωνικός χαρακτήρας αυτής της παραγωγής είναι κατ’ εξοχήν εξωτερικός, τυπικός. Μ’ άλλα λόγια ο ένας εργαζόμενος εξαρτάται από τον άλλο κατά εξωτερικό τρόπο, μέσω του αποτελέσματος της εργασίας του άλλου. Παράδειγμα τέτοιας εξάρτησης η εν αλληλουχία παραγωγή - συναρμολόγηση  (αλυσίδα παραγωγής). Ο ένας χειρισμός (πράξη) εξαρτάται από τον άλλο κατά τον ίδιο τρόπο. Οι συνάφειες εδώ είναι κατ’ εξοχήν εξωτερικές. Υπάρχει βέβαια και η εσωτερική συνάφεια εφόσον υφίσταται η λειτουργία της οικονομίας ως συνόλου. Ωστόσο αυτή η εσωτερική συνάφεια είναι υποταγμένη, υποδεέστερου χαρακτήρα. Οι σχέσεις παραγωγής που αντιστοιχούν στην μεγάλη παραγωγή με μηχανές είναι οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις. Ταυτόχρονα με την εμφάνιση της παραγωγής με μηχανές ανακύπτουν, όπως απέδειξε ο Μαρξ, οι όροι για την ανατροπή των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής. Αυτό ακριβώς συνέβη και στη Ρωσία στις αρχές του 20ου αιώνα.

          Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων εμφανίζεται και διαμορφώνεται η αυτοματοποιημένη παραγωγή. Επακόλουθο της αυτοματοποιημένης παραγωγής, στο βαθμό, που αυτή αναπτύσσεται, είναι η παραγωγή σε σειρά, σε μικρή σειρά και η ατομική παραγωγή [σ’ αντιδιαστολή με τη μαζική παραγωγή- στμ.]. Στο αρχικό στάδιο η αυτοματοποίηση προβάλλει ως απ’ ευθείας άρνηση της «αμεσότητας» του υφιστάμενου στην παραγωγή με μηχανές κοινωνικού χαρακτήρα. Πρόκειται για μιαν εξωτερική άρνηση, η οποία υπερτερεί ως αναγκαιότητα κατά το αρχικό στάδιο της αυτοματοποίησης. Κατά τη γνώμη μας εδώ έγκειται και η υλική βάση της αντεπανάστασης.

           Στο βαθμό που αναπτύσσεται η αυτοματοποίηση πραγματοποιείται η εσωτερική άρνηση της μηχανικής παραγωγής, η οποία οδηγεί στον περισσότερο διαμεσολαβημένο και μη τυπικό πλέον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής. Η ανάπτυξη αυτή οδηγεί ως αναγκαιότητα στις ύστερες σοσιαλιστικές επαναστάσεις.

          Παραθέσαμε εδώ το σκαρίφημα της διαλεκτικής παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής από την άποψη της προσέγγισης της λογικής της ιστορίας. Εννοείται ότι χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για την εκτενή διερεύνηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στη συνάφειά τους με τις σχέσεις παραγωγής.

          Από τα παραπάνω συνάγεται ότι:

1.    το κομμουνιστικό κίνημα υποτιμά τη σημασία της βασικής, της θεμελιώδους θεωρίας.

2.    Το ζητούμενο σήμερα δεν είναι οι επιμέρους συμπληρωματικές επεξεργασίες, ούτε και οι διακριβώσεις ξεχωριστών θέσεων του μαρξισμού, αλλά η εκ θεμελίων ανάπτυξη της κοινωνικής θεωρίας, δηλαδή: η διαλεκτική «άρση» του μαρξισμού. (Για διευκρίνιση της έννοιας της διαλεκτικής άρσης βλέπε το κείμενο του Δ. Πατέλη στο παρόν τεύχος)

                                                                                      Μετάφραση: Δ. Πατέλης.

---

[1][1] «Πρόκειται για το γνωστό χωρίο: «τις ου θέλει εργάζεσθαι, μηδέ εσθιέτω» από την Επιστ. Παύλου προς Θεσσαλονικείς Β, 3.10- στμ.

[2][2] Στην ελληνική βιβλιογραφία βλέπε

                -Δαφέρμος Μ., Παυλίδη Π., Πατέλη Δ. ποιά κληρονομιά απαρνούμαστε. ΟΥΤΟΠΙΑ, Νο 13, 1994.

                Δαφέρμος Μ., Ραφίκ Σ. Επιστήμη και ανθρωπισμός. Αρισ. Ανασύνταξη. 1995, Νο 6.

                Πατέλη Δ. Ζητήματα μεθοδολογίας της ανάπτυξης του μαρξισμού. Η συμβολή του Ένγκελς. Μαρξιστική Επιθεώρηση. Αθήνα 1995, σελ. 85- 94.

                Του ίδιου: σύστημα αλληλένδετων νοηματικά λημμάτων στο φιλοσοφικό- κοινωνιολογικό λεξικό, εκδ. Καπόπουλος, τόμοι 1-5 και κυρίως: Κ. Μαρξ, Μαρξισμός, διαλεκτική λογική, ιστορικό και λογικό, ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, διάνοια και λόγος, άνθρωπος, κοινωνία, δραστηριότητα, πρακτική εργασία, βάση και εποικοδόμημα, αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, εμπειρικό και θεωρητικό, κοινωνικο- οικονομικός σχηματισμός, λογική της ιστορίας, Βαζιούλιν, ουσία και φαινόμενο, ποιότητα και ποσότητα, τάξεις κοινωνικές, συνείδηση κοινωνική, φαινομενικότητα κ.ά.

               

[3][3] Βασικά έργα του Β. Α. Βαζιούλιν:          

                -Η ανάπτυξη του προβλήματος του ιστορικού και λογικού στα οικονομικά έργα των Μαρξ και Ένγκελς (δεκαετίες 1850 και 1860). Διδακτ. Διατριβή: Μόσχα, 1964.

                -Η λογική του «Κεφάλαιου» του Κ. Μαρξ Μόσχα. 1968.

                -Το γίγνεσθαι της μεθόδου επιστημονικής έρευνας του Κ. Μαρξ. Λογική θεώρηση. Μ. 1975.

                -Η λογική της ιστορίας. Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας. Μ. 1988.

Στην ελληνική:

                -Το σύστημα λογικής του Χέγκελ και το σύστημα λογικής στο «Κεφάλαιο» του Μαρξ. Επιστημονική σκέψη, Νο 36, 1987. Σελ. 75-82.

                -Η διαλεκτική της ιστορικής διαδικασίας και η μεθοδολογία της έρευνάς της. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1988.

                -Ιστορία και κομμουνιστικό ιδανικό. Διαλεκτική, τ. 2, Μάης- Ιούνης 1990, σελ. 63-64.

                -Η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Νέα Προοπτική, Δεκέμβριος 1992-Νο 67.

                -Μήπως είναι νωρίς να δοθεί ο Μαρξ στο μουσείο αρχαιοτήτων. Νέα προοπτική, 20 Φεβρ. 1993, Νο 72.

                -Η προσωπικότητα ως πραγματικότητα της αναπτυσσόμενης κοινωνικής ολότητας. Νέα Προοπτική, Μάρτ. 1993, Νο 96.

                -Το πρόβλημα της αντίφασης στο Κεφάλαιο του Μαρξ. Ουτοπία, 1994, Νο 12.

                Η προσωπικότητα. Τετράδια ψυχιατρικής. 1994, Νο 48.

                -Για τη Ρωσία και τον κομμουνισμό σήμερα. Συνέντευξη. Αριστερή Ανασύνταξη. 1994, Νο 4-5- στμ.

[4][4] Απόπειρες προσέγγιση και των αντικειμενικών αιτίων της αντεπανάστασης βλ.

                -Σειρά ανταποκρίσεων- αναλύσεων του Δαφέρμου (ψευδώνυμο: Μ. Αυγέρης) στη Νέα Προοπτική, 1993- 1994.

                Δαφέρμος Μ., Πατέλης Δ. Περεστρόικα: αντιφάσεις και δυνατότητες. Διαλεκτική 1990. Νο 1.

                Δαφέρμος Μ. Σχεδιασμός και αγορά. Διαλεκτική 1990 Νο 4.

                Δαφέρμος Μ., Παυλίδης Π., Πατέλης Δ. Για τις νομοτέλειες μετάβασης στον κομμουνισμό. Σοσιαλισμός, κομμουνισμός και αντεπανάσταση, Αριστ. Ανασύνταξη Νο 7-8.

                Πατέλης Δ. Για την κλιμάκωση της αστικής αντεπανάστασης στη Ρωσία, Αριστερή Ανασύνταξη Νο 4-5.

                Πατέλης Δ. Τα λήμματα: επανάσταση κοινωνική, επαναστατική κατάσταση, αντεπανάσταση, σοσιαλιστική επανάσταση, σοσιαλισμός στο Φιλοσοφικό- κοινωνιολογικό λεξικό των εκδ. Καπόπουλος- στμ.