Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

"Πρώτα απ' όλα θα πρέπει να γίνει κατανοητό, χάρη της σαφήνειας αλλά και της γενικότητας του θέματος, με το οποίο καταπιάνομαι, το τι εννοώ με την "έννοια" εξουσία. Κοινώς, λέμε "αυτός ασκεί εξουσία σε κάποιων άλλο" και εννοούμε ότι ο πρώτος καθοδηγεί τον δεύτερο ή του επιβάλλεται. Πέρα από αυτόν τον ορισμό, τα δύο αυτά άτομα, εξουσιαστής - εξουσιαζόμενος, έχουν διαμορφώσει μια ορισμένη ψυχολογία. Σαν "εξουσία", λέω λοιπόν το φαινόμενο, το οποίο επάγεται από αυτόν τον ψυχισμό. Έτσι κάνω τον διαχωρισμό μεταξύ διαμορφωμένης εξουσίας, που είναι η γνωστή εξουσία ή το κράτος και πρωτογενής εξουσίας (ή σκέτο εξουσία) η οποία αναφέρεται στον ψυχισμό. Εξουσία, και το λέω σαν παράδειγμα, συναντάμε έντονα στους πολιτικούς, ιδεολόγους, ποιητές, φιλόσοφους και θρησκευτικούς λειτουργούς. Πράγματι οι παραπάνω διακατέχονται επιπλέον από ένα "σύννεφο" διαμορφωμένης εξουσίας". Ένα άρθρο του Γ. Π. που σήμερα παρουσιάζει το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ στην προσπάθειά του να φέρει τον κόσμο των ιδεών στους συντρόφους και φίλους του για την κατανόηση της εξουσίας και του κράτους μέσα από διαφορετικές ιδεολογικές οπτικές γωνίες.

Η ιδεολογία για παράδειγμα, σαν κοινωνικό φαινόμενο έχει απασχολήσει πολύ την ανθρωπότητα τους τελευταίους αιώνες, ιδιαίτερα μετά την υποχώρηση των θρησκειών. Επίσης πολλές κοινωνικές ομάδες, που παράγουν με οξύτητα λόγο, είναι θεμελιακά "κάτω από την επήρεια", της ιδεολογίας. Ωστόσο η ιδεολογία δε φαίνεται να έχει μελετηθεί αρκετά, σαν ψυχολογικό φαινόμενο, από τους ίδιους τους ιδεολόγους ή άλλους στα περιθώρια της. Υπάρχει ο κίνδυνος, η μελέτη της εξουσίας, στην ψυχολογική διάστασή της, να παρεκτραπεί σε συμπεράσματα μη διαλεκτικά. Αυτό συμβαίνει γιατί η "πραγματική" μελέτη της, δηλαδή η μελέτη προς την μεριά του κοινού οφέλους, πρέπει να έχει μια κοινωνική διάσταση. Πράγματι η εξουσία είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να μελετηθεί σαν κοινωνικό φαινόμενο αλλά και σαν ψυχολογικό. Η ψυχολογική της σημασία, είναι σήμερα, κάτι σαν το νόμο της βαρύτητας: είναι παντού παρούσα αλλά δεν παρατηρείται σχεδόν από κανέναν.
Ένας "κίνδυνος" στην μελέτη είναι να θίξουμε το "αλάνθαστο" των εξουσιαστικών αξιωμάτων. Αν πέσουμε στην "παγίδα", αυτό, φυσικά, θα φέρει επικρίσεις: η εξουσία, που γίνεται αποδεκτή από διάφορα κοινωνικά τμήματα, θεωρείται αυτονόητη. Προβάλλεται η άποψη ότι η διαμορφωμένη εξουσία εξυπηρετεί κάποιες ανάγκες (π.χ. ανάγκες οργάνωσης ή προστασίας) και όχι ότι παράγεται από τον ιδιαίτερο ψυχισμό του ανθρώπου. Συμπερασματικά ο λόγος που η συγκεκριμένη κριτική "αποκρύβεται" είναι ότι θεωρείται αυτονόητο το περιεχόμενό της. Άλλος ένας λόγος είναι φυσικά και η απλή άγνοια για το θέμα.
Τα συμπεράσματα τα οποία αναφέρω, θέλω να πιστεύω, ότι έχουν μια επιστημονική βάση, επίσης είναι δυνατό να φέρουν και τα ίδια κάποια εξουσία.

Τα είδη της εξουσίας

Εξουσία ασκεί, για παράδειγμα, τόσο ο θρησκευτικός ηγέτης όσο και ο πολιτικός. Η εξουσία αυτή έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Πρέπει να κάνουμε διακρίσεις τονίζοντας ότι πολλές φορές τα όρια δεν είναι διακριτά: ένας θρησκευτικός ηγέτης μπορεί να παίζει ρόλο πολιτικού, μια ιδεολογία να κλείνει προς την ποίηση, να έχει μεταφυσικά στοιχεία ή να έχει ξεπεραστεί κ.τ.λ. Δίνω μερικά χαρακτηριστικά με τα οποία μπορούν να γίνουν διακρίσεις:
1) Η πίστη στη παντοδυναμία του Θεού. Εδώ έχουμε να κάνουμε με την πιο συχνή εξουσία στον άνθρωπο η οποία αποτελεί προβολή της γονικής αγάπης. Είναι συχνή στους θρησκευτικούς λειτουργούς και συνδυάζεται με μια μυθολογία στον περίγυρο του Θεού. Εδώ η "αλήθεια" έχει αποκαλυφθεί στους ανθρώπους και η αμφισβήτηση της θεωρείται αμαρτία.
2) Η ιδεολογία. Εδώ έχουμε ένα σύστημα απόψεων παγιωμένο το οποίο τίθεται υπέρ του κοινωνικού οφέλους. Εδώ ο περίγυρος έχει να κάνει με κοινωνικά "πρέπει". Συναντάται στις ιδεολογίες όπως ο κομμουνισμός, ο αναρχισμός, και ο εθνικοσοσιαλισμός.
3) Η προσωπολατρία. Είναι η μετάθεση της ιδεολογίας σε ένα πρόσωπο που την αντιπροσωπεύει. Εμφανίζεται συχνά στους πολιτικούς και είναι και αυτή παγιωμένη.
4) Η πίστη στην ομάδα. Υπάρχει η τάση στον άνθρωπο να κλείνεται μέσα στο "εμείς". Στις σύγχρονες κοινωνίες έχει πάρει την μορφή του έθνους του κόμματος ή του πολιτικού χώρου και της θρησκευτικής ομάδας (π.χ. Ισλάμ). Στην αρχαϊκή ομάδα το "εμείς" αφορούσε τις μικρές φυλές και διαμορφώθηκε εξελικτικά αυτό το χαρακτηριστικό προκειμένου να είναι ενωμένη η ομάδα. Επίσης υπάρχουν και τα εμβλήματα ή είδωλα τα οποία χρησιμεύουν στο να σηματοδοτείται ο χώρος ο οποίος καταλαμβάνεται από την ομάδα και στο να επαναφέρει στην μνήμη αξίες οι οποίες είχαν ένα τελείως διαφορετικό χαρακτήρα στην πρωτόγονη κοινωνία καθώς την βοηθούσαν να επιβιώσει.
5) Η πολυσχιδής εξουσία. Το περιεχόμενο της δεν είναι παγιωμένο αλλά μεταβλητό καθώς η συνείδηση κτίζεται και περνά από περάσματα. Συναντάται κυρίως στους ποιητές και στους φιλοσόφους ή διανοητές. Το περιεχόμενο ποικίλει και δεν είναι παγιωμένο.

Η γένεση της διαμορφωμένης εξουσίας

Ο Κάρολος Μαρξ ανέπτυξε την θεωρία του και εξήγησε την πραγματικότητα μέσω των διαφορών των κοινωνικών τάξεων. Η διαμορφωμένη εξουσία δεν αποτελεί, γι' αυτόν, τάξη η οποία αγωνίζεται για τα δικά της συμφέροντα, αλλά είναι δημιούργημα της αστικής τάξης για να υπερασπιστεί να δικά της συμφέροντα. Έτσι άφησε στο "προλεταριάτο" το καθήκον να δημιουργήσει μια νέα δικιά του εξουσία η οποία, όπως με την αστική τάξη, θα υπεράσπιζε τα δικά του συμφέροντα. Στην πράξη η ιδεολογία του κομμουνισμού πριν τη Οκτωβριανή επανάσταση είχε δημιουργήσει μια τάξη η οποία είχε δικά της χαρακτηριστικά και συμφέροντα. Όταν δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις η τάξη αυτή κατέλαβε την εξουσία και τη χρησιμοποίησε προκειμένου να δικαιώσει, τις πρώτες μέρες της επανάστασης, ότι το μεταφυσικό υπήρχε στην κομμουνιστική ιδεολογία. Τα συμβούλια των εργαζομένων δημιουργήθηκαν, το πέρασμα του δημοσίου στα χέρια του κράτους έγινε, ένα νέο κράτος φορτισμένο "να υπερασπίζει τα συμφέροντα του λαού" έγινε γιατί κάτι τέτοιο υπαγόρευε η κομμουνιστική ιδεολογία. Βλέπουμε δηλαδή ότι, ότι περίπου είχε δημιουργηθεί σε ένα ανθρώπινο κεφάλι, του Μαρξ, και το μετέδωσε στους άλλους βρήκε την πραγμάτωση του στον κόσμο. Βέβαια προκειμένου να επιλυθούν ορισμένες αντιφάσεις που υπάρχουν στην πραγματικότητα, το καθεστώς αυτό, αλλού γρήγορα και αλλού αργά, μεταρρυθμίσθηκε με αποτέλεσμα την σημερινή κατάληξη. Εκείνο που έμεινε σταθερό είναι η κυριαρχία της εξουσιαστικής τάξης στην κοινωνία.
Άρα 1) η πρωτογενής εξουσία μεταρρυθμίζει τον κόσμο ανάλογα με το βαθύτερο περιεχόμενό της, ενώ 2) το περιεχόμενο αυτό εξαρτάται από την φύση του ανθρώπου. Π.χ. Η κυριαρχία της εξουσιαστικής τάξης έμεινε σταθερή γιατί αυτό υπαγόρευε η ανθρώπινη φύση.

Ο φανατισμός

Ο Σεργκέι Νετσάγιεφ στο βιβλίο "Η κατήχηση του επαναστάτη" δίνει έναν ορισμό του επαναστάτη που τον θεωρώ σημαντικό και θα εξηγήσω το γιατί. Λέει: "Ο επαναστάτης είναι ένας στρατευμένος άνθρωπος. Δεν έχει προσωπικά ενδιαφέροντα, ούτε υποθέσεις, συναισθήματα, δεσμούς, περιουσία, ούτε ακόμη και δικό όνομα. Τα πάντα σ' αυτόν είναι απορροφημένα αποκλειστικά από ένα ενδιαφέρον, μια σκέψη, ένα πάθος - την επανάσταση". Ο ίδιος, που έζησε μια ζωή ως φανατικός και ιδεοληπτικός (τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι αυτονόητα), ξέρει και ομολογεί την επήρεια που έχει η υπερβολική εξουσία για το άτομο. Η εξουσία απορροφά το άτομο και μονοπωλεί το ενδιαφέρον.
Η ιστορία έχει να επιδείξει πολλά άτομα φανατικά. Ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Μάο έφεραν στο ιστορικό πεδίο την τραγωδία γιατί έζησαν σε ένα περιβάλλον όπου η εξουσία είχε δεχτεί ένα ξέσπασμα με αποτέλεσμα όλοι οι σύγχρονοί τους και οι ίδιοι να συμπεριφέρονται με φανατισμό. Τα ξεσπάσματα αυτά δημιουργήθηκαν μέσω της εντατικής χρήσης της προπαγάνδας σε όλο τον πληθυσμό όταν βγήκαν από το περιθώριο και πήραν την εξουσία. Μέσο της κίνησης που κάνει η εξουσία, η "τρέλα" φθάνει στο σημείο να κυβερνά και να κινεί τα νήματα της Ιστορίας. Η "τρέλα" αυτή αφορά τόσο το άτομο όσο και την κοινωνία.

Οι ιδιότητες της πρωτογενούς εξουσίας

Το άτομο το οποίο είναι εμβαπτισμένο στην εξουσία έχει διαμορφώσει ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία διαφέρουν από αυτά του "κοινού ανθρώπου":
1) Το "χαρακτηριστικό" του λόγου. Έχουν την ικανότητα να αναπτύσσει το λόγο και γνώμη για το κάθε θέμα σε σημεία που αφορούν την εξουσία.
2) Το "χαρακτηριστικό" της μεταδοτικότητας. Ο λόγος γίνεται πιστευτός από τους άλλους και τον υιοθετούν.
3) Το "χάρισμα" της προσωπικής καταξίωσης. Συμβαίνει λόγο της προσωπολατρίας που ανέφερα πιο πάνω.
4) Η απώλεια της αντίληψης της πραγματικότητας. Πολλές φορές αυτό που είναι εξουσιαστικά φορτισμένο παρεμβάλλεται σε πραγματικότητες και δημιουργείται σύγχυση. Πρέπει ωστόσο να πούμε ότι αυτό το μπέρδεμα, συνήθως, δεν αποτελεί πρόβλημα για το πρόσωπο καθώς βιώνει ένα κοινωνικό ρόλο ο οποίος γίνεται αποδεκτός. Αντίθετα στη νεύρωση, που ο χαρακτήρας λειτουργεί υπό την επήρεια της απώθησης και όχι της έλξης, συμβαίνει το αντίθετο.
5) Το "χαρακτηριστικό" της μεροληψίας. Το άτομο μεροληπτεί σε ζητήματα υπέρ της εξουσίας κάτω από την οποία βρίσκεται υπό την επήρεια.

Προβολές για το "πρωτογενές" ξεπέρασμα της εξουσίας και το ξεπέρασμα

Όντας η εξουσία μια ισχυρή παράμετρος για την ανθρώπινη συνείδηση και μην μπορώντας να ξεπεραστεί, έμεινε μόνο μια βαθύτερη επιθυμία ξεπεράσματος, η οποία εκφράστηκε μέσα από τον εξουσιαστικό λόγο (ιδίωμα του μεταφυσικού). Η "κόλαση" και ο "παράδεισος" είναι μια τέτοιες προβολές. Πράγματι η ψυχική ζωή του εμποτισμένου με εξουσία θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε με το εφιαλτικό πέρασμα κάποιου από ένα δρόμο "κυκλικό" όπου η όραση του καλύπτεται από γιγαντοαφίσες με διαφημίσεις. Ο "ανεπίστρεπτος χρόνος", "ο κυκλικός" ή η άλλη εκδοχή τους "σπειροειδούς χρόνου", αποτελούν και αυτά προβολές, σαν το περιεχόμενο των γιγαντοαφισών που προανέφερα. Προκειμένου να περιγράψουμε το ξεπέρασμα της εξουσίας - και ο μόνος τρόπος για να το κάνουμε είναι μέσα από το εξουσιαστικό ιδίωμα - είναι με τις λέξεις "απώλεια" ή "μηδέν". Πράγματι ότι είναι μεταφυσικά φορτισμένο, ξεχνιέται και παραμένουν για το άτομο μόνο αυτά που το περιβάλουν. Αυτό που ξεχνιέται έχει να κάνει με το "πιστεύω" και όχι με το "ξέρω". Δηλαδή όσων αφορά την Χριστιανική αγάπη, διατυπώνω την ένσταση ως προς την μορφή, είναι "λάθος" κάποιος που αγαπά να το "πιστεύει", συμφωνώντας ίσως, με το περιεχόμενο: ότι πρέπει να αγαπάς. Το ξεπέρασμα είναι ανεπιθύμητο από την εξουσία η οποία προσπαθεί να εγκλωβίσει το άτομο.

Η διπλή Δαρβίνια μεταλλαγή της εξουσίας

Η εξουσία, όσων αφορά το περιεχόμενό της, υφίσταται μεταλλάξεις καθώς διαδίδεται από γενιά σε γενιά. Αυτά τα εξουσιαστικά νέα μορφώματα υφίστανται την φυσική επιλογή. Δηλαδή εξουσίες οι οποίες είναι μεταδοτικές, ανθεκτικές ή άλλες που ωφελούν από ψυχολογική άποψη το άτομο επικρατούν. Μια δεύτερη εξελικτική διαδικασία είναι αυτή που διαμορφώθηκε στους αρχαϊκούς χρόνους και καθόρισε τη φυσική ή οργανική λειτουργία της ανθρώπινης συνείδησης. Το περιεχόμενο ιδεολογιών ή θρησκειών όπως ο αναρχισμός, ο κομμουνισμός, ο εθνικοσοσιαλισμός ή ο χριστιανισμός είναι θεμελιακά νοθευμένο από αυτές τις συνθήκες. Μπορώ, με κάθε επιφύλαξη, να φέρω δύο παραδείγματα: 1) Σαν παράδειγμα της πρώτης εξελικτικής διαδικασίας: Η αγάπη, που είναι στοιχείο του περιεχομένου του χριστιανισμού, σαν "προβολή" (δηλ. το αντίστοιχο του υλικού που έχουμε, στο υποσυνείδητο) δίνει στο άτομο μια ώθηση στις επικοινωνιακές του δεξιότητες με αποτέλεσμα να το ωφελεί ψυχολογικά αυξάνοντας την μεταδοτικότητα. 2) Σαν παράδειγμα της δεύτερης εξελικτικής διαδικασίας: Η επιθετικότητα ως προς τον "άλλο", που συναντάμε στον αναρχισμό, κομμουνισμό σαν ταξικό μίσος και στον φασισμό σαν μίσος για τους ξένους, έχει την καταγωγή της στις αρχαίες ανθρώπινες ομάδες, που η φύση απαιτούσε από αυτές, να αναπτύξουν αυτήν την επιθετικότητα, ώστε να είναι ετοιμοπόλεμες.

Νέο αντι-εξουσιαστικό πρόταγμα

Η αναρχική ιδεολογία είναι γνωστό ότι αρνείται κάθε μορφής εξουσίας. Η άρνηση αυτή (είναι γνωστό από αρκετούς σύγχρονους και παλαιότερους θεωρητικούς) δεν αφορά την πρωτογενή εξουσία, την οποία της δίνω σημασία, εδώ, εγώ, αλλά την διαμορφωμένη, ταξική εξουσία ή το κράτος. Δεν δίνονται ικανοποιητικές απαντήσεις ούτε πάνω στην γέννηση της διαμορφωμένης εξουσίας, ούτε για την ενδυνάμωση της, ούτε δίνεται κάποιο σχέδιο για μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση σε ψυχολογικό επίπεδο. Αυτό είχε, έχει και θα έχει επιπτώσεις, παρόμοιες, με την σοβαρή ήττα του επαναστατικού κινήματος, στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, όπου μια προσπάθεια που από την γένεση της, ήταν καθαρά προλεταριακή, μετατοπίσθηκε σε καθεστώτα διαμορφωμένου εξουσιαστικού χαρακτήρα και γραφειοκρατικού. Ποια είναι λοιπών η ρίζα και τα χαρακτηριστικά της διαμορφωμένης εξουσίας;
Η ρίζα βρίσκεται, γενικά και αρχικά, στην ανθρώπινη φύση. Η ίδια μας η φύση γεννά την εξουσία η οποία μετά, μέσα από ιστορικά γεγονότα, παγιώνεται στην διαμορφωμένη εξουσία. Έχουμε λοιπών να αντιμετωπίσουμε μια "κοινωνική αρρώστια". Η ανθρώπινη φύση δεν έχει προλάβει να εξελιχθεί στο πολιτισμένο περιβάλλον με αποτέλεσμα την καταπιεστική διαμορφωμένη εξουσία.
Αν επιθυμούμε να αντιπαρατεθούμε ριζικά στην διαμορφωμένη εξουσία πρέπει πρώτα να επέμβουμε και να κάνουμε διαυγή τα χαρακτηριστικά της πρωτογενούς εξουσίας. Αυτό μπορεί να γίνει με τρεις τρόπους:
1) Με την συνεχή και με οξύτητα κριτική και αυτοκριτική. Έτσι καθαρίζονται οι όποιες εξουσιαστικές αγκυλώσεις και διαμορφώνεται η συνείδησή μας.
2) Με την διεύρυνση του "παιχνιδιού" σε φάσεις εποικοδομητικές για τον χαρακτήρα
3) Με την αποκάλυψη του βαθύτερου χαρακτήρα της εξουσίας.
Έχοντας υπόψη αυτά τα τρία, μπορούμε να κάνουμε "καταστάσεις" μέσα στο σύνολο της κοινωνίας ή σε κοινωνικά κομμάτια, όπου με πρωτοτυπία, να επιφέρουμε την βελτίωσή τους, σε σημεία που ενδιαφέρουν. Δεν αναφέρομαι σε τίποτα άλλο από την επαναστατική πράξη.
Η δράση αυτή δεν είναι ένας μπούσουλας ο οποίος πρέπει να εφαρμοστεί για να έχουμε αποτελέσματα άλλα με διαλεκτικό τρόπο και συνυφασμένη με άλλες κοινωνικές παραμέτρους μπορεί να φέρει αποτέλεσμα. Η μελέτη στο βάθος της ανθρώπινης ψυχής και η διαλεκτική με την οποία τα συμπεράσματα θα συνυφανθούν απέχουν πολύ από το να είναι ένα σωτηριολογικό δόγμα το οποίο απαιτεί συμπεριφορές στις οποίες θα πρέπει να υπακούσουμε. Η κριτική κριτικάρεται μέσα στο πλαίσιο που δημιούργησε η ίδια και απαλείφει τα μεταφυσικά της στοιχεία.
Η διαλεκτική της πρακτικής, δηλαδή αυτό που είναι σημαντικό στην πρακτική, που προϋπήρχε και ήταν δεδομένη πριν την κριτική της εξουσία, τώρα ισχυροποιείται. Ακριβώς όπως για να οδηγήσεις αυτοκίνητο δεν χρειάζεται να γνωρίζεις πως λειτουργεί η μηχανή του αυτοκινήτου έτσι και η κριτική της εξουσίας έχει και λογοτεχνικό ενδιαφέρον.

Συνδικάτο του αρνητικού (Γ.Π.)

11/04/2003