ΚΟΡΙΝ ΡΕΝΤΓΚΡΕΪΒ: ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ

ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ

Αυτή η Aνακοίνωση Πρωτοπαρουσιάστηκε στο Διεθνες Σχολείο της ΔΕΤΔ της Αθηνας στις 4 του Μάη 1993

Η Βανέσα Ρεντγκρέιβ (αγγλικά: Vanessa Redgrave), γεννημένη στις 30 Ιανουαρίου 1937, είναι Αγγλίδα ηθοποιός του κινηματογράφου, του θεάτρου και της τηλεόρασης καθώς και πολιτική ακτιβίστρια. Έγινε γνωστή το 1961 όταν υποδύθηκε τη Ρόζαλιντ στο θεατρικό έργο As You Like It και από τότε έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από 35 εμφανίσεις στο Γουέστ Εντ του Λονδίνου και στο Μπρόντγουεϊ, κερδίζοντας τα βραβεία Τόνι και Ολίβιε. Στον κινηματογράφο, έχει πρωταγωνιστήσει σε περισσότερες από 80 ταινίες συμπεριλαμβανομένων και των Μόργκαν, ο Τρελός Εραστής (Morgan: A Suitable Case for Treatmen, 1966), Ισιδώρα (Isadora, 1968), Μαίρη, Βασίλισσα της Σκοτίας (Mary Queen of Scots, 1971), Τζούλια (Julia, 1977), Οι Βοστονέζοι (The Bostonians, 1984), Επικίνδυνη Αποστολή (Mission: Impossible, 1996) και Εξιλέωση (Atonement, 2007). Η Ρεντγκρέιβ έχει ονομαστεί από τους Άρθουρ Μίλερ και Τένεσι Ουίλιαμς ως "η σπουδαιότερη ηθοποιός εν ζωή της εποχής μας" και παραμένει μέχρι σήμερα η μόνη Βρετανίδα ηθοποιός που έχει βραβευτεί με Όσκαρ, Έμμυ, Τόνι, Χρυσή Σφαίρα, Screen Actors Guild Award και βραβείο Φεστιβάλ Καννών. Το 2010 έλαβε τιμητικό βραβείο BAFTA "ως αναγνώριση για την εξαιρετική συνεισφορά της στον κινηματογράφο". Μέλος της Οικογένειας Ρεντγκρέιβ, είναι κόρη των Σερ Μάικλ Ρεντγκρέιβ και Κυρίας Ρεντγκρέιβ, αδερφή της Λιν Ρεντγκρέιβ και του Κόριν Ρεντγκρέιβ, μητέρα των ηθοποιών Τζόελι Ρίτσαρντσον και Νατάσα Ρίτσαρντσον και θεία της ηθοποιού Τζέμα Ρεντγκρέιβ.

ΚΟΡΙΝ ΡΕΝΤΓΚΡΕΪΒ

Ο Λένιν έγραψε τα Φιλοσοφικά Τετράδιά του πάνω στο έργο του Χέγκελ (Τόμος 29 των «Απάντων» του) σε μια κατάσταση απελπισίας. Η Σοσιαλδημοκρατία, που είχε σωστά προβλέψει τον Μεγάλο Πόλεμο και είχε, έτσι τουλάχιστον φαινόταν, αντιταχθεί σ’ αυτόν αποφασιστικά, είχε αποδειχτεί ανίσχυρη να τον αποτρέψει. Δεν μπορούσε να κατηγορηθεί γι’ αυτό. Έπρεπε όμως να κατηγορηθεί ανελέητα για το γεγονός ότι, όταν ξέσπασε ο πόλεμος, αμέσως εγκατέλειψε την εναντίωσή της σ’ αυτόν, συντάχθηκε με την μπουρζουαζία, με τους τραπεζίτες, και έγινε ο ενθουσιώδης υπασπιστής τους, υπεύθυνος για τη στρατολόγηση στον πόλεμο –«τον πόλεμο μας», όπως έλεγε. Αυτή η πολιτική καταστροφή ήταν που έκανε τον Λένιν να κάτσει επί βδομάδες στη βιβλιοθήκη της Βέρνης, στην Ελβετία, διαβάζοντας Χέγκελ, ξαναδιαβάζοντας τον Χέγκελ υλιστικά. Αυτό έγινε το 1914 και το 1915. Η Κρούπσκαγια γράφει στις Αναμνήσεις της ότι εκείνη την εποχή ο Λένιν θεωρούσε ότι η σοσιαλιστική επανάσταση δεν θα γινόταν στη διάρκεια της ζωής της γενιάς του. Έτσι πρόβλεψε τα πράγματα, σε μια διάλεξη σε φοιτητές στη Γενεύη το 1916. Παρ’ όλα αυτά, ενώ ο Λένιν δεν είχε καμιά εμπιστοσύνη στο επικείμενο της επανάστασης, τα Φιλοσοφικά Τετράδια του είναι ο προάγγελος όλων των κύριων χαρακτηριστικών και αντιφάσεων της.

Το ίδιο και ο Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, που ο Λένιν έγραψε το 1908. Οι σύντροφοί του είχαν μείνει εμβρόντητοι, όταν σε μια τέτια περίοδο, ο Λένιν, που η φροντίδα του για τις πρακτικές λεπτομέρειες τις καθημερινής ζωής του κόμματος ήταν παροιμιώδης, διάλεξε να απουσιάζει σχεδόν εντελώς από την πρακτική δουλιά και να αφιερώνει τις ώρες του στη συγγραφή ενός έργου πάνω στην φιλοσοφία...
«Όταν άρχισε η διαμάχη του Ιλίτς με τον Μπογκντάνοφ για τον εμπειριομονισμό, βρεθήκαμε σε αμηχανία... Η στιγμή ήταν κρίσιμη. Η επανάσταση χανόταν. Έμπαινε ζήτημα κάποιας ξαφνικής αλλαγής στην τακτική, και ο Ιλίτς είχε κλειστεί εκείνο τον καιρό στην Εθνική Βιβλιοθήκη, καθόταν εκεί μέρες ολόκληρες και έγραφε ένα φιλοσοφικό βιβλίο... Τελικά ο Ιλίτς είχε δίκιο», (Μ.Ν.Ποκρόφσκι, «Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού», 1924).
Αλλά κι εδώ επίσης, τον Λένιν δεν τον απασχολούσε μόνο η κατάρρευση όλων των αυταπατών που είχε γεννήσει η πρώτη ρωσική επανάσταση, και το κύμα αντίδρασης που ακολούθησε στην πολιτική, τη φιλοσοφία και την κουλτούρα. Αυτά ήταν, κατά κάποιο τρόπο, τα τρέχοντα θέματα της ημέρας, που είχαν ήδη διαμορφωθεί. Το βιβλίο του Λένιν όμως περιείχε, έστω και σε κρυμμένη μορφή, «όπως στα σπέρματα ή όπως στα γονίδια», «χωρίς να έχουν ακόμα αναπτυχθεί, μα αρκετά σαφή, τα πλαίσια και τα σχήματα των μελλοντικών θέσεων και διαφωνιών». Ήταν ο προάγγελος όλων των κύριων προβλημάτων που θα αντιμετώπιζε το κόμμα και που σχεδόν θα το διασπούσαν στις επαναστάσεις του Φλεβάρη και του Οκτώβρη 1917. Οι συμβιβασμοί, οι συνθηκολογήσεις και οι λικβινταριστικές τάσεις, που ενάντια τους ο Λένιν πάλεψε στα Γράμματα από Μακριά και στις Θέσεις του Απρίλη, προαναγγέλλονται στον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό. Ακούστε το εξής:
«Ο Μπολσεβικισμός κι όχι η φράξια του Πλεχάνοφ, είναι η άμεση συνέχεια της υπόθεσης των θεμελιωτών του μαρξισμού, και στον τομέα της πολιτικής και στον τομέα της πολιτικής οικονομίας και στον τομέα της φιλοσοφίας. Και κατά κύριο λόγο στη φιλοσοφία, γιατί εδώ, όπως στα σπέρματα, όπως στα γονίδια, κρύβονται, χωρίς να έχουν ακόμα αναπτυχθεί, μα αρκετά σαφή, τα πλαίσια και τα σχήματα των μελλοντικών θέσεων (και διαφωνιών) πάνω σε συγκεκριμένα φλέγοντα προβλήματα, τόσο σημερινά, που έχουν ήδη διαμορφωθεί, όσο και μελλοντικά, που μόλις αρχίζουν να διαφαίνονται», (Ε.Β.Ιλιένκοφ: Η Διαλεκτική του Λένιν και η Μεταφυσική του Θετικισμού, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 15).

Ενιαίο Μέτωπο

Το Φλεβάρη και το Μάρτη του 1917, άνθρωποι που υπήρξαν μπολσεβίκοι όλη τους τη ζωή υποστήριξαν την Προσωρινή Κυβέρνηση των Καντέτων, των Μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών. Διατηρούσαν τη μορφή του μπολσεβικισμού ενώ γελοιοποιούσαν το πνεύμα του (Λένιν: «Άπαντα», τομ. 18). Ο Λένιν επέμενε ότι έπρεπε να αλλάξει η μορφή του μπολσεβικισμού προκειμένου να διατηρηθεί η ουσία του. Αυτό σήμαινε την εφαρμογή της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης, και τη σύναψη συμμαχίας με τον κύριο αντίπαλο και επικριτή του μπολσεβικισμού, τον άνθρωπο που ο Λένιν σε διάφορες εποχές, στο όχι και πολύ μακρινό παρελθόν, είχε αποκαλέσει «Ιούδα», «προδότη» και με πολλά άλλα επίθετα –τον Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι. Και στη συνέχεια, αφού κέρδισαν τη μάχη, ο Λένιν και ο Τρότσκι έδοσαν το λαμπρότερο παράδειγμα ενιαίου μετώπου στη δράση. Το Σεπτέμβρη ενάντια στην απειλή του Κορνίλοφ –και η κορνιλοφική αντεπανάσταση ήταν ακριβώς ο λόγος που ο Λένιν δεν υποστήριξε την Προσωρινή Κυβέρνηση το Φλεβάρη και καταδίκασε εκείνους τους μπολσεβίκους που το έκαναν, γιατί γνώριζε πολύ καλά ότι αυτή η Προσωρινή Κυβέρνηση και αυτή η αστική επανάσταση στερούνταν κάθε σταθερότητας και ήταν ήδη γερασμένες, ακόμα και στην παιδική τους ηλικία, έτσι που το αποτέλεσμά τους δεν μπορούσε να είναι παρά μια βίαιη στρατιωτική δικτατορία– ενάντια στην πραγματική αντεπανάσταση του Κορνίλοφ, ο Λένιν και ο Τρότσκι έκαναν ένα ενιαίο μέτωπο με την Προσωρινή Κυβέρνηση, ένα ενιαίο μέτωπο με αυτούς που τους είχαν ρίξει στη φυλακή και τους είχαν συκοφαντήσει σαν «πράκτορες των Γερμανών». (Παρεμπιπτόντως στους τελευταίους ανήκε και ο Βισίνσκι, που αργότερα επρόκειτο να γίνει ο διαβόητος γενικός εισαγγελέας στις Δίκες της Μόσχας).

Διαλεκτική Λογική

Για να δείξω το πώς η διαλεκτική λογική, εξετάζοντας τα πράγματα σαν όλο, όχι μόνον αντιμετωπίζει «τα συγκεκριμένα φλέγοντα ζητήματα» αλλά και προαναγγέλλει τα αυριανά προβλήματα, θα παραθέσω δυο σύντομα αποσπάσματα από το βιβλίο του Ιλιένκοφ: Διαλεκτική Λογική. Μια προσεκτική αναδόμηση αυτών των αποσπασμάτων δείχνει το πώς λειτουργεί το έργο του Ιλιένκοφ με τον τρόπο που συζητήσαμε πιο πάνω. Πρέπει να αναφέρω επίσης ότι ο Ιλιένκοφ έγραφε πάντα κάτω από το άγρυπνο βλέμμα των λογοκριτών (όπως και ο Λένιν).
Το πρώτο απόσπασμα είναι από το Κεφάλαιο 8. Ο Ιλιένκοφ έχει παραθέσει από τις «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ» του Μαρξ – «η συζήτηση για την πραγματικότητα ή μη πραγματικότητα της νόησης, που είναι απομονωμένη από την πρακτική, είναι καθαρά ένα σχολαστικό ζήτημα» –και σχετικά μ’ αυτό ο Ιλιένκοφ σχολιάζει:
«Εδώ ακριβώς βρίσκεται η λύση πολλών δυσκολιών, που αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν ακόμα οι φιλόσοφοι» (όπ.π., σελ. 195).
Και στη συνέχεια γράφει:
«Αναλύοντας το ζήτημα της σχέσης της παραγωγής με την κατανάλωση, δηλαδή ένα πολιτικο-οικονομικό και καθόλου ψυχολογικό πρόβλημα, ο Μαρξ διατύπωσε το ερώτημα ως εξής: “Αν είναι καθαρό ότι η παραγωγή προσφέρει στην κατανάλωση ένα εξωτερικό αντικείμενο, είναι συνεπώς το ίδιο καθαρό, ότι η κατανάλωση θέτει το αντικείμενο της παραγωγής ιδεατά, σαν εσωτερική εικόνα, σαν ανάγκη, σαν παρόρμηση και σαν σκοπό”. Αλλά η κατανάλωση, όπως έδειξε ο Μαρξ, αποτελεί μόνο μια εσωτερική στιγμή της παραγωγής, ή την ίδια την παραγωγή, επειδή δημιουργεί όχι μόνο το εξωτερικό αντικείμενο, αλλά και το υποκείμενο που είναι ικανό να παράγει και αναπαράγει αυτό το αντικείμενο και μετά να το καταναλώνει με τον κατάλληλο τρόπο. Με άλλα λόγια, η παραγωγή δημιουργεί την ίδια τη μορφή της ενεργητικής δραστηριότητας του ανθρώπου ή την ικανότητα να δημιουργεί ένα αντικείμενο με ορισμένη μορφή και να το χρησιμοποιεί σύμφωνα με τον προορισμό του, δηλαδή σύμφωνα με το ρόλο και τη λειτουργία του στον κοινωνικό οργανισμό. Με τη μορφή μιας ενεργητικής και πραγματικής ικανότητας του ανθρώπου σαν συντελεστή της κοινωνικής παραγωγής, το αντικείμενο σαν προϊόν της παραγωγής υπάρχει ιδεατά, δηλαδή σαν εσωτερική μορφή, ανάγκη, κίνητρο και σκοπός της ανθρώπινης δραστηριότητας», (Έβ. Ιλιένκοφ: Διαλεκτική Λογική, Εκδόσεις «Gutenberg», σελ. 195-196).
Ο σοβιετικός σχεδιασμός, την εποχή της σταλινικής και μπρεζνιεφικής γραφειοκρατίας, κατάργησε τον καταναλωτή; Στην πραγματικότητα, όχι φυσικά, μια και ο καταναλωτής υπάρχει είτε το πλάνο τον αναγνωρίζει είτε όχι. Αλλά στη θεωρία, δηλαδή στο πλάνο, δεν παίζει κανένα ρόλο. Είναι παρών μόνο σαν αφηρημένη οντότητα. Όσο για τις ανάγκες του, για τις απαιτήσεις του, για τις ελπίδες ή τα όνειρα του, δεν υπάρχει τίποτε να λεχτεί. Όλα αυτά θα εκπληρωθούν αυτόματα, με την εκπλήρωση του πλάνου.
Με αυτό τον τρόπο ο σοβιετικός γραφειοκρατικός σχεδιασμός έγινε, την εποχή του Μπρέζνιεφ (όταν έγραφε ο Ιλιένκοφ), όχι μόνο φραγμός στην ανάπτυξη της τεχνικής (ποιότητα), αλλά φραγμός ακόμα και στην παραγωγή (ποσότητα), που ήδη είχε αρχίσει την καθοδική της πορεία. Η αντίληψη του Μαρξ (και του Ιλιένκοφ) για την κατανάλωση που δημιουργεί «όχι μόνο το εξωτερικό αντικείμενο, αλλά και το υποκείμενο που είναι ικανό να παράγει και να αναπαράγει αυτό το αντικείμενο» είναι εντελώς ξένη στο σταλινικό σχεδιασμό.
Μ’ αυτό τον τρόπο το απόσπασμα που μόλις παράθεσα μπορεί να κατανοηθεί ως μια σφοδρή κριτική της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων την εποχή που γράφτηκε. Αλλά ακριβώς επειδή εξετάζει αυτά τα προβλήματα έτσι όπως εκδηλώνονται στη θεωρία, στη φιλοσοφία, σκιαγραφεί επίσης τα κύρια πλαίσια και σχήματα τόσο των σημερινών όσο και των μελλοντικών προβλημάτων, και είναι ικανή να υποδείξει, τουλάχιστον, το δρόμο για τη λύση τους.

Σοβιετικός Σχεδιασμός

Το δεύτερο απόσπασμα που θα ήθελα να εξετάσω αρχίζει από τη σελίδα 210.
«Ας θυμηθούμε άλλη μια φορά το παράδειγμα του αρχιτέκτονα, που αναφέρει ο Μαρξ. Ο αρχιτέκτονας οικοδομεί το σπίτι όχι απλώς στο κεφάλι του, αλλά με τη βοήθεια του κεφαλιού, σε σχέδια της ιδέας του διατυπωμένης σε χαρτί σχεδίου Whatman, πάνω στην επιφάνεια του πίνακα σχεδίων. Έτσι, αλλοιώνει την εσωτερική του κατάσταση, εξωτερικεύοντάς την και ενεργώντας μ’ αυτήν, σαν να επρόκειτο για ένα αντικείμενο διαφορετικό από τον εαυτό του. Αλλάζοντάς την, αλλάζει δυνάμει και το πραγματικό σπίτι, δηλαδή το αλλάζει ιδεατά δυνάμει, πράγμα που σημαίνει, ότι ο αρχιτέκτονας αλλάζει ένα αισθητά αντιληπτό αντικείμενο αντί ενός άλλου».
Είναι φανερό ότι αυτή η συζήτηση περί της δραστηριότητας του αρχιτέκτονα αγκαλιάζει πολλά διαφορετικά είδη δημιουργικής δραστηριότητας. Αγκαλιάζει επίσης το σοβιετικό σχεδιασμό, πάνω στον οποίο βασίζεται η κάθε δημιουργική δραστηριότητα. Αυτό γίνεται φανερό δυο παραγράφους πιο κάτω στη σελίδα 211.
«Το ιδεατό δεν είναι τίποτε άλλο από ένα σύνολο γενικών μορφών της ανθρώπινης δραστηριότητας που πραγματοποιούνται από το άτομο, που καθορίζουν σαν σκοπός και νόμος, τη βούληση και την ικανότητα των ατόμων για δράση...».
Φυσικά επιτρεπόταν, την εποχή του Στάλιν ή του Μπρέζνιεφ, ένας σοβιετικός φιλόσοφος να εισάγει στη συζήτηση την κατηγορία του «ατομικού». Στην πραγματικότητα ήταν αναπόφευκτο, αφού και η πιο ρουτινιάρικη συζήτηση περί «καθολικού» και «γενικού» δεν θα μπορούσε να προχωρήσει χωρίς αναφορά στο «ατομικό» και το «μερικό». Αλλά ο Ιλιένκοφ δεν έχει κατά νου μια ρουτινιάρικη συζήτηση. Αναλύει τα προβλήματα που προκύπτουν, με όλο και μεγαλύτερη επειγότητα, σε κάθε πεδίο της δημιουργικής δουλιάς στην ΕΣΣΔ. Το κύριο πρόβλημα ήταν ότι ο σοβιετικός σχεδιασμός έδινε συνταγές για το άτομο, χωρίς να υπολογίζει καθόλου το άτομο. Ο Ιλιένκοφ συνεχίζει:
«Είναι ευνόητο, ότι η ατομική πραγματοποίηση της ιδεατής εικόνας συνδέεται πάντοτε με τούτη ή την άλλη παρέκκλιση, ή ακριβέστερα με τη συγκεκριμενοποίηση της εικόνας, με τη διόρθωσή της σύμφωνα με τις συγκεκριμένες συνθήκες, τις νέες κοινωνικές ανάγκες, τις ιδιομορφίες του υλικού κτλ...» (όπ.π.,).
Παρέκκλιση! Πόσοι σοβιετικοί διανοούμενοι καταδικάστηκαν να δουλεύουν στο σκοτάδι, τιμωρημένοι για την παρέκκλιση τους! Πόσοι πολλοί, την εποχή του Στάλιν, εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα για εγκλήματα που άρχιζαν με την κατηγορία της παρέκκλισης! Κι όμως εδώ ο Ιλιένκοφ αποδεικνύει ότι είναι εντελώς αδύνατο το ιδεατό να γίνει πραγματικό, δηλαδή το πλάνο να πραγματοποιηθεί, χωρίς την παρέκκλιση, χωρίς την συνεχή του διόρθωση σύμφωνα με τις «συγκεκριμένες συνθήκες, τις νέες κοινωνικές ανάγκες τις ιδιομορφίες του υλικού κτλ.».
Και στη συνέχεια λίγο πιο κάτω, στο ίδιο απόσπασμα (σελ. 212), ο Ιλιένκοφ αναλύει την κατάσταση πραγμάτων που επικρατούσε στη σοβιετική παραγωγή, όπου το άτομο δεν είναι τίποτε παραπάνω από «μια βιδίτσα στη μηχανή» σύμφωνα με την έκφραση του Στάλιν.
«Αντίθετα, όταν το άτομο κατακτά την ιδεατή εικόνα μόνο τυπικά, σαν ένα άκαμπτο όχημα και αλληλουχία πράξεων, δίχως να κατανοεί την προέλευση και τη σχέση της με την αντικειμενική (μη εξιδανικευμένη πραγματικότητα), το άτομο αποδεικνύεται ανίκανο να αντιμετωπίσει μια τέτια εικόνα κριτικά, δηλαδή σαν ένα ιδιαίτερο αντικείμενο που είναι διαφορετικό από τον εαυτό του. Και τότε συγχωνεύεται κατά κάποιο τρόπο μ’ αυτό και δεν μπορεί να το δει σαν αντικείμενο, που σχετίζεται με την πραγματικότητα και να το αλλάξει αντίστοιχα. Στην περίπτωση αυτή, μιλώντας κυριολεκτικά, δεν είναι το άτομο που ενεργεί με την ιδεατή εικόνα, αλλά μάλλον η δογματοποιημένη εικόνα δρα στο άτομο και μέσω του ατόμου...».

Κομμουνιστική Κοινωνία

Την εποχή του Μπρέζνιεφ η ΕΣΣΔ ήταν η χώρα του «πλήρως ανεπτυγμένου σοσιαλισμού». Αυτό δεν άφηνε σχεδόν κανένα περιθώριο και δεν παρείχε καμιά ασφάλεια για να γίνει οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με το πώς θα έπρεπε να αναπτυχθεί ο σοσιαλισμός. Ήταν ανεπίτρεπτο να διερωτηθεί κανείς πώς θα έπρεπε να είναι ο σοσιαλισμός, σε αντίθεση με αυτό που ήταν. Σε ένα τέτιο σύστημα, λέει ο Ιλιένκοφ, το ιδεατό λειτουργεί μόνο σαν «φετίχ, σαν ένα σύστημα αναμφισβήτητων κανόνων άγνωστης προέλευσης», (όπ.π., σελ. 212).
Το μόνο πράγμα που θα μπορούσε κατά κάποιο τρόπο να συζητήσει κανείς με ασφάλεια, αν ήθελε να μιλήσει για την μελλοντική κοινωνία (και εν δυνάμει να αποκαλύψει τις αντιφάσεις του παρόντος), ήταν η «κομμουνιστική κοινωνία». Έτσι, όταν στην επόμενη παράγραφο ο Ιλιένκοφ μιλάει για την κομμουνιστική κοινωνία, στην πραγματικότητα δείχνει για ποιο πράγμα αγωνίζεται στην κοινωνία της εποχής του:
«Η υλιστική αντίληψη, αντίθετα, θα αποδειχτεί φυσιολογική για τον άνθρωπο της κομμουνιστικής κοινωνίας, όπου ο πολιτισμός δεν αντιτίθεται στον άνθρωπο σαν κάτι που δίδεται απ’ έξω, ανεξάρτητο και ξένο, αλλά θα είναι η μορφή της δικής του πραγματικής δραστηριότητας. Όπως έδειξε ο Μαρξ, στην κομμουνιστική κοινωνία γίνεται άμεσα αντιληπτό το γεγονός ότι όλες οι πολιτισμικές μορφές είναι μορφές της δραστηριότητας του ίδιου του ανθρώπου...». (όπ.π.).
Γι’ αυτό το έργο του Ιλιένκοφ Διαλεκτική Λογική μας μιλάει με τέτια επειγότητα σήμερα. Το δημοσιευμένο έργο του Ιλιένκοφ, πέρα από δυο προγενέστερες μελέτες που δημοσίευσε το 1955, απλώνεται από την δεκαετία του 1960, όταν δημοσιεύτηκε η Διαλεκτική του Αφηρημένου και του Συγκεκριμένου στο “Κεφάλαιο” του Μαρξ, μέχρι το 1979, τη χρονιά του θανάτου του. Αυτή την τελευταία χρονιά πραγματοποίησε αξιοθαύμαστο αριθμό δημοσιεύσεων, ακόμα και για τα δικά του παραγωγικά στάνταρ. Δυο επιπλέον έργα δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατο του: Η Διαλεκτική του Λένιν και η Μεταφυσική του Θετικισμού το 1980, και Η Τέχνη και το Κομμουνιστικό Ιδεώδες, το 1984.
Έτσι, το φιλοσοφικό έργο του Ιλιένκοφ καλύπτει την περίοδο της αρχής της υποχώρησης της πολιτικής επανάστασης, στο δεύτερο μισό του καθεστώτος του Χρουστσόφ και την μακριά περίοδο της υποχώρησης, της αποτελμάτωσης και της αντίδρασης επί Μπρέζνιεφ. Πέθανε τη χρονιά της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν, στην οποία είμαι σίγουρος ότι θα είχε αντιταχθεί.

Μέρος Β΄

Πολιτική Επανάσταση

Το βιβλίο Διαλεκτική Λογική ασχολείται με τα προβλήματα αυτής της μακριάς περιόδου υποχώρησης και αντίδρασης. Όπως και το φιλοσοφικό έργο του Λένιν, αντιμετωπίζει τα πιο επείγοντα προβλήματα που προβάλλουν σε μια τέτια περίοδο (το ίδιο ισχύει και για το έργο του Τρότσκι).
Η ανάλυση και η λύση τέτιων προβλημάτων, επομένως, είναι ο προπομπός του άλματος που έκανε η πολιτική επανάσταση το 1985, και όλων των αντιφάσεων και των προβλημάτων της πολιτικής επανάστασης στη δική μας δουλιά σήμερα. Γι’ αυτό η Διαλεκτική Λογική έχει μια τόσο έντονη απήχηση σε μας. Γινόμαστε μάρτυρες των οξύτερων αντιφάσεων. Η απογοήτευση και ο σκεπτικισμός στους κεντριστικούς και ρεβιζιονιστικούς κύκλους είναι εμφανείς. Πολιτικά, αυτό έχει ενθαρρύνει αρκετή οπισθοδρόμηση. Εκείνοι που ποτέ δεν αντιτάχθηκαν στον σταλινισμό παρά μόνο στα λόγια, τώρα τον καλοδέχονται, τον δικαιολογούν και υπερασπίζονται την συγχώνευσή του με τον φασισμό.
Σε μια τέτια περίοδο, βασιζόμαστε πάρα πολύ στην τακτική του ενιαίου μετώπου, όπως αναπτύχθηκε και εξηγήθηκε στο Τρίτο και το Τέταρτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το ενιαίο μέτωπο είναι η εφαρμογή στην πολιτική της υλιστικής διαλεκτικής θεωρίας. Μερικές φορές συνοψίζεται στη φράση «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου». Αλλά θα ήταν πιο σωστό να πούμε «ο εχθρός μου, κάτω από ορισμένες συνθήκες και μέσα σε ορισμένα όρια τα οποία πρέπει να μάθω να προσδιορίζω, είναι φίλος μου».
Αυτά είναι προβλήματα που πρέπει να αναλύουμε και να συζητάμε. Αλλά πώς πρέπει να τα συζητάμε; Πρώτον, όχι στο επίπεδο της καθημερινής πρακτικής. Αλλά στο επίπεδο της θεωρίας που καθοδηγεί την πράξη. Στο επίπεδο της μεθόδου.
Για να το κάνουμε αυτό, θέλω να γυρίσω πάλι στον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό του Λένιν. Αν και ήταν το πρώτο από τα έργα του Λένιν πάνω στη φιλοσοφία, ήταν το τελευταίο στο οποίο στράφηκε ο Ιλιένκοφ, στη Λενινιστική Διαλεκτική του. Ήταν επίσης το τελευταίο στο οποίο στράφηκε ο Τζέρι Χίλι, στην σειρά άρθρων του με τίτλο Η Επικαιρότητα του Υλισμού και Εμπειριοκριτικισμού Σήμερα. Πράγματι, αυτό το έργο του Λένιν θέτει ερωτήματα που είναι απολύτως επίκαιρα σήμερα.
Για να το δείξω αυτό, θα αναφερθώ σ’ έναν σοβιετικό φυσικό, τον Λ.Β.Ταράσοφ. Το βιβλίο του, Βασικές Έννοιες της Κβαντομηχανικής, δημοσιεύθηκε στη Μόσχα το 1978, έναν χρόνο πριν πεθάνει ο Ιλιένκοφ. Προς το τέλος του βιβλίου του, κάνει την εξής σύνοψη του έργου του Λένιν:
«Στα τέλη του προηγούμενου και στις αρχές αυτού του αιώνα, έγιναν γνωστές μια σειρά θεμελιώδεις ανακαλύψεις που δεν μπορούσαν να περιληφθούν στα πλαίσια των υπαρχουσών θεωριών της φυσικής... Φαινόταν ότι η Φύση είχε αποφασίσει να “περιγελάσει” την αυτοπεποίθηση των ανθρώπων που πίστευαν ότι είχαν ανακαλύψει όλα τα μυστικά της.
Μια τέτια απροσδόκητη τροπή των γεγονότων ανάγκασε πολλούς φυσικούς και φιλοσόφους να μιλήσουν για μια κατάρρευση των προηγούμενων θεμελίων. Για το αδύνατο να γνωρίσουμε τα πάντα για την Φύση, για την απουσία αντικειμενικών νόμων της Φύσης, για την “εξαφάνιση της μάζας”, κλπ.
Η προηγούμενη ομοφωνία αντικαταστάθηκε από έντονες διαφορές απόψεων πάνω σε θεμελιώδεις ιδέες.
Ο Β.Ι.Λένιν ονόμασε αυτήν την περίοδο, περίοδο “κρίσεων στην φυσική”: Η ουσία της κρίσης της σύγχρονης φυσικής συνίσταται στην κατάρρευση των παλιών νόμων και βασικών αρχών, στην απόρριψη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας που υπάρχει έξω από το νου, δηλαδή, στην αντικατάσταση του υλισμού από τον ιδεαλισμό και τον αγνωστικισμό. “Η ύλη εξαφανίστηκε”–μπορεί κανείς έτσι να εκφράσει την θεμελιώδη και χαρακτηριστική δυσκολία σε σχέση με πολλά ιδιαίτερα ερωτήματα, η οποία δημιούργησε αυτήν την κρίση».
Αναλύοντας τις αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτήν την κρίση, ο Λένιν έγραψε:
«Επειδή οι φυσικοί δεν γνώριζαν την διαλεκτική, γι’ αυτό η νέα φυσική παραστράτησε στον ιδεαλισμό...».
Υπερασπίζοντας την διαλεκτική άποψη, ο Λένιν τόνιζε: «“Η ύλη εξαφανίστηκε” σημαίνει ότι το όριο μέσα στο οποίο γνωρίζαμε μέχρι τώρα την ύλη εξαφανίζεται και ότι η γνώση μας διεισδύει βαθύτερα...».
Ο Λένιν υπογράμμιζε ότι η περίοδος της κρίσης θα κορυφωθεί σε ένα νέο άλμα στην ανάπτυξη της φυσικής και ότι η πάρα πέρα ανάπτυξη της θα γίνει σύμφωνα με την υλιστική διαλεκτική. Έγραψε: «“Η σύγχρονη φυσική βρίσκεται σε τοκετό. Γεννά τον διαλεκτικό υλισμό. Το προτσές της γέννας είναι οδυνηρό”».
Μέχρις εδώ, η σύνοψη του Κεφαλαίου 5 του έργου του Λένιν από τον Ταράσοφ δεν είναι άσχημη. Αλλά, μετά ακολουθεί το συμπέρασμα του:
«Αναδρομικά μπορούμε τώρα να πούμε ότι αυτός ο “τοκετός” οδήγησε επίσης στην γέννηση της κβαντομηχανικής. Όπως πρόβλεψε ο Λένιν, το ξεπέρασμα αυτής της “κρίσης της φυσικής” είχε σαν αποτέλεσμα μια εμβάθυνση της γνώσης μας για την ύλη, και απαίτησε μια αποφασιστική στροφή από τις μεταφυσικές στις διαλεκτικές ιδέες. Αυτό αντανακλάστηκε με τον πιο καθαρό τρόπο στις έννοιες της κβαντομηχανικής. Έχουμε κάθε λόγο να συνδέουμε την κβαντομηχανική με ένα ποιοτικό άλμα στην γνώση μας για την Φύση».
Ο Ταράσοφ, σαν τον δόκτορα Παγκλός του Βολτέρου, είναι ένας που πιστεύει ότι «όλα γίνονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στον καλύτερο δυνατό κόσμο». Δηλαδή, έχει μια άποψη για την πρόοδο που δεν είναι καθόλου διαλεκτική.
Ο Λένιν, στον τόμο 18 των «Απάντων» του, δείχνει πώς η ίδια η πρόοδος της επιστήμης είναι αυτό που προκάλεσε την κρίση της. Το ίδιο συμβαίνει με την κβαντομηχανική. Ας δούμε το εξής απόσπασμα:
«Δεν υπάρχει αμφιβολία: Η κβαντομηχανική είναι η θεωρία με την πιο θεαματική επιτυχία στην ιστορία της επιστήμης. Στα 80χρόνια από την εφεύρεση της, έχει συμβάλει στην εξήγηση φαινομένων που εκτείνονται από την ακτινοβολία του ραδίου μέχρι την εκτόνωση των αστέρων, και έχει οδηγήσει σε τόσο σημαντικές τεχνολογίες όπως τα λέιζερ και τα τσιπς των κομπιούτερ. Όμως, έχουμε πληρώσει ένα τίμημα γι’ αυτές τις προόδους: Την εγκατάλειψη των πιο βασικών υποθέσεων μας για την πραγματικότητα», (η υπογράμμιση είναι δική μας).
«Την εγκατάλειψη των πιο βασικών υποθέσεων μας για την πραγματικότητα...». Αυτή ήταν η αποφασιστική στροφή από τις μεταφυσικές στις διαλεκτικές ιδέες που υποσχόταν ο Ταράσοφ; Ο συγγραφέας του πάρα πάνω αποσπάσματος συνεχίζει:
«Σύμφωνα με τις ορθόδοξες ερμηνείες της κβαντομηχανικής (αν και το “ορθόδοξες” φαντάζει μια παράξενη περιγραφή για μια τόσο ριζοσπαστική κοσμοθεώρηση), οι υποατομικές οντότητες σαν τα ηλεκτρόνια ή τα φωτόνια είναι είτε κύματα είτε σωματίδια –ανάλογα με το πώς ο φυσικός επιλέγει να τα παρατηρήσει. Στην πραγματικότητα, μέχρις ότου παρατηρηθούν, οι κβαντικές οντότητες δεν έχουν πραγματική ύπαρξη. Υπάρχουν σε έναν πιθανοκρατούμενο λήθαργο πολλών “επάλληλων” καταστάσεων», («Νιου Σάϊεντιστ», Φλεβάρης 1993).
Αν τα σωματίδια εξαρτώνται από έναν παρατηρητή για την ύπαρξη τους, τότε είμαστε στο στρατόπεδο του υποκειμενικού ιδεαλισμού. Ο Ταράσοφ, φυσικά, έχει επίγνωση του προβλήματος και προσπαθεί να απαντήσει σ’ αυτό με την μορφή ενός φανταστικού διαλόγου ανάμεσα στον ίδιον σαν «συγγραφέα» και σε έναν «κλασικό φυσικό»:
Κλασικός φυσικός: «Κατά την άποψη μου (η κβαντομηχανική) εισάγει την υποκειμενικότητα στην περιγραφή του πραγματικού κόσμου. Ας πάρουμε για παράδειγμα την πρόταση: “Το ηλεκτρόνιο μπορεί να παρουσιάζεται σαν κύμα ή σαν σωματίδιο, ανάλογα με τις περιστάσεις”. Λοιπόν, τα πάντα εξαρτώνται από τις περιστάσεις, ιδιαίτερα από τις περιστάσεις της παρατήρησης. Άθελα του, σχηματίζει κανείς την ιδέα ότι το ηλεκτρόνιο δεν είναι κάτι αντικειμενικό, αλλά μάλλον κάτι υποκειμενικό, που εξαρτάται από το πώς το “βλέπουμε”».
Συγγραφέας: «Φυσικά αυτό δεν είναι αλήθεια. Πρώτα απ’ όλα, παραγνωρίζεις το γεγονός ότι το ηλεκτρόνιο έχει εντελώς διακεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως μάζα ηρεμίας, ηλεκτρικό φορτίο, σπιν, κλπ. Είναι σταθερό και είναι φερμιόνιο. Όσον αφορά ένα πρότυπο ενός ηλεκτρονίου στη βάση της “φυσικής εποπτείας”, εντάξει, αυτό απλά δεν υπάρχει. Όμως, απορρίπτοντας το πρότυπο ενός μικρο-σωματιδίου στη βάση της “φυσικής εποπτείας”, η κβαντομηχανική με κανέναν τρόπο δεν θυσιάζει την αντικειμενικότητα για χάρη της υποκειμενικότητας. Εκείνο που συμβαίνει είναι μόνο ότι το ηλεκτρόνιο είναι ένα πολύ σύνθετο φυσικό αντικείμενο, και, ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες, μαζί και τις συνθήκες της παρατήρησης, εκδηλώνει τις διαφορετικές πλευρές του, οι οποίες υπήρχαν σε εν δυνάμει μορφή (αυτό το τονίζω) ακόμη και πριν γεννηθεί ο παρατηρητής».
Αυτό είναι σύγχυση και υπεκφυγή. Η εισαγωγή μιας «εν δυνάμει μορφής», που υπάρχει «ακόμη και πριν γεννηθεί ο παρατηρητής», δεν είναι διαφορετική από την θεωρία του υποκειμενικού ιδεαλιστή Ρ.Βίλι, την οποία αναφέρει ο Λένιν.
Φαίνεται λοιπόν ότι η πρόταση του Λένιν –«η σύγχρονη φυσική κοιλοπονά. Γεννά τον διαλεκτικό υλισμό»– δεν είναι και τόσο ευθύγραμμη στο κάτω-κάτω. Αλλά, πάλι, μια προσεκτικότερη ανάγνωση δείχνει καθαρά ότι ούτε ο Λένιν το πίστευε αυτό. Ολόκληρο το απόσπασμα, από το οποίο ο Ταράσοφ παράθεσε την πάρα πάνω φράση, έχει ως εξής:
«Με δυο λόγια, ο σημερινός “φυσικός” ιδεαλισμός, όπως ακριβώς και ο χθεσινός “φυσιολογικός” ιδεαλισμός, σημαίνει απλώς ότι μια κάποια σχολή φυσιοδιφών σε έναν κλάδο των φυσικών επιστημών κατρακύλησε στην αντιδραστική φιλοσοφία, γιατί δεν μπόρεσε να ανυψωθεί άμεσα και μονομιάς από το μεταφυσικό υλισμό στο διαλεκτικό υλισμό. Αυτό το βήμα το κάνει και θα το κάνει η σύγχρονη φυσική, ωστόσο δεν βαδίζει προς τη μοναδικά σωστή μέθοδο και τη μοναδικά σωστή φιλοσοφία των φυσικών επιστημών κατευθείαν, αλλά με ζιγκ-ζαγκ, δεν βαδίζει συνειδητά, αλλά αυθόρμητα, χωρίς να βλέπει καθαρά τον “τελικό σκοπό” της, αλλά προσεγγίζοντας σ’ αυτόν ψηλαφητά, με ταλαντεύσεις και κάποτε μάλιστα καρκινοβατώντας. Η σύγχρονη φυσική κοιλοπονά. Γεννά τον διαλεκτικό υλισμό. Οδυνηρός τοκετός», (Λένιν: Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, «Άπαντα», τομ. 18 σελ. 337-338).
Πόσο εντελώς διαφορετική (και πόσο διαλεκτική) είναι η άποψη του Λένιν για την πρόοδο σε σύγκριση με την μέθοδο του Ταράσοφ!

Ντέιβιντ Μπομ

Θα καταλήξω με μια σύντομη ανασκόπηση του έργου του Ντέιβιντ Μπομ, ο οποίος πέθανε τον περασμένο Οκτώβριο. Ήταν ένας αμερικανός φυσικός που έφυγε από τις ΗΠΑ το 1951, αφού αρνήθηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις της Επιτροπής Μη-Αμερικανικών Δραστηριοτήτων της Βουλής των Αντιπροσώπων, σχετικά με το αν αυτός ή κάποιος από τους φίλους του ήταν κομμουνιστές. Μετά πήγε στο κολέγιο Μπέρκμπεκ του Λονδίνου.
Ο Μπομ έκανε πολλές σημαντικές συνεισφορές στη φυσική. Ένα σύστημα συντεταγμένων που ανακάλυψε στις αρχές της καριέρας του έγινε το πρότυπο εργαλείο για την απεικόνιση της συμπεριφοράς του πλάσματος. Μαζί με τον πρώην μαθητή του, Γιακίρ Αχαρόνοφ, είναι ο εμπνευστής μιας εξαιρετικά μη-κλασικής ανακάλυψης, γνωστής σαν το φαινόμενο Αχαρόνοφ-Μπομ, η οποία επιβεβαιώθηκε κατόπιν σ’ έναν μεγάλο αριθμό πειραμάτων. Ο Μπομ είπε ότι ένα μαγνητικό πεδίο μπορούσε να αλλάξει τα χαρακτηριστικά ενός ηλεκτρονίου, ακόμη κι αν μεταξύ τους παρεμβαλλόταν ένα αδιαπέραστο φράγμα.
Όμως, όλο και πιο πολύ τον απασχολούσε και δεν τον ικανοποιούσε η επικρατούσα ερμηνεία της κβαντομηχανικής θεωρίας. Στην εισαγωγή του πιο γνωστού έργου του, Ολότητα και Εσώτερη Τάξη, εξηγεί τις ανησυχίες του:
«Θα έλεγα ότι στην επιστημονική και φιλοσοφική δουλιά μου η κύρια φροντίδα μου ήταν η κατανόηση της φύσης της πραγματικότητας, γενικά, και της συνείδησης, ειδικά, σαν ενός συνεκτικού όλου, που δεν είναι ποτέ στατικό ή πλήρες, αλλά που είναι ένα ανεξάντλητο προτσές κίνησης και ξεδιπλώματος. Έτσι, όταν κοιτάζω πίσω, βλέπω ότι ακόμη και σαν παιδί γοητευόμουν από το αίνιγμα, ή μάλλον το μυστήριο, ποια είναι η φύση της κίνησης. Όταν κάποιος σκέπτεται κάτι, αυτό φαίνεται να νοείται είτε σαν στατικό, ή σαν μια σειρά στατικών εικόνων. Όμως, στην πραγματική εμπειρία της κίνησης, αισθάνεται κανείς ένα αδιάσπαστο, αδιαίρετο προτσές ροής, με το οποίο η σειρά των στατικών εικόνων στην σκέψη σχετίζεται με τον ίδιο τρόπο που μια σειρά “στατικών” φωτογραφιών μπορεί να σχετιστεί με την πραγματικότητα ενός επιταχυνόμενου αυτοκινήτου».
Έτσι βλέπει τη σκέψη ο Μπομ, και βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με τον τρόπο που την βλέπει ο Ιλιένκοφ στη Διαλεκτική Λογική:
«Η σκέψη είναι ένα υλικό προτσές που το περιεχόμενό του είναι η συνολική ανταπόκριση της μνήμης, συμπεριλαμβανομένων των συναισθημάτων, των μυϊκών αντιδράσεων και ακόμη των φυσικών αισθήσεων, που συγχωνεύονται και απορρέουν από το σύνολο της ανταπόκρισης. Πράγματι, όλα τα χαρακτηριστικά του γενικού περιβάλλοντός μας που έχουν διαμορφωθεί από τον άνθρωπο, μ’ αυτή την έννοια, είναι προεκτάσεις του προτσές της σκέψης, γιατί τα σχήματά τους, οι μορφές τους, και οι γενική τάξη της κίνησης τους πηγάζει βασικά από τη σκέψη, και ενσωματώνεται μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον στην δραστηριότητα της ανθρώπινης εργασίας, η οποία καθοδηγείται από μια τέτια σκέψη».
Δεν ξέρω εάν ο Μπομ είχε διαβάσει τον τόμο 18 του Λένιν. Όπως και νά ’χει, ανταποκρίνεται απολύτως στην πρόταση του Έγκελς ότι «με κάθε κοσμοϊστορική ανακάλυψη ακόμη και στον τομέα των φυσικών επιστημών, για να μη μιλήσουμε για την ιστορία της ανθρωπότητας, ο υλισμός πρέπει να αλλάζει την μορφή του».
Ο Μπομ το εκφράζει ως εξής: «Οι επαναστατικές αλλαγές στη φυσική πάντα αφορούσαν την αντίληψη μιας νέας τάξης, και την προσοχή στην ανάπτυξη νέων τρόπων χρησιμοποίησης της γλώσσας που είναι κατάλληλοι για την έκφραση μιας τέτιας τάξης».
Ουσιαστικά, η απάντηση του Μπομ στην επικρατούσα (ιδεαλιστική) ερμηνεία της κβαντομηχανικής περιέχεται στη θεωρία του για τις «λανθάνουσες παραμέτρους», και στη «θεωρία του κύματος-πιλότου». Σύμφωνα μ’ αυτές, τα σωματίδια είναι πράγματι σωματίδια, και πάντα, όχι μόνον όταν παρατηρούνται. Η συμπεριφορά τους καθορίζεται από ένα ασυνήθιστο πεδίο ή κύμα που το συνιστούν και δυνάμεις κλασικού τύπου, όπως ο ηλεκτρομαγνητισμός, και μια εντελώς νέα δύναμη, την οποία ο Μπομ ονόμασε κβαντικό δυναμικό, και η οποία είναι υπεύθυνη για μη κλασικά φαινόμενα. Οι θέσεις των σωματιδίων, με τη σειρά τους, χρησιμεύουν σαν λανθάνουσες παράμετροι που προσδιορίζουν την φύση του κύματος πιλότου.
Η ερμηνεία του Μπομ βασίζεται στην αντικειμενική νομοτέλεια. Έδοσε στην αρχή της απροσδιοριστίας, η οποία κάνει τον Ταράσοφ να αγκομαχάει, ένα υλιστικό νόημα. Τα σωματίδια πάντα υπάρχουν στο χρόνο και το χώρο, αλλά κάθε προσπάθεια να μετρήσει κανείς τη θέση τους και την ταχύτητα τους θα αλλάξει αναπόφευκτα την πληροφορία που εξάγεται, αλλάζοντας φυσικά το κύμα πιλότο. Η κριτική του Μπομ για την αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ ήταν ότι δεν έδινε φυσική ερμηνεία της απροσδιοριστίας, και έτσι άνοιγε τον δρόμο όχι για την γνήσια απροσδιοριστία αλλά για την «ασάφεια και τον αγνωστικισμό».
Ο Μπομ το εκφράζει ως εξής:
«Είναι προφανές ότι σύμφωνα με την ερμηνεία του Μπορ τίποτα δεν μετριέται στο κβαντικό επίπεδο. Πράγματι, κατά την άποψη του, τίποτε δεν μπορεί να μετρηθεί εκεί γιατί όλες οι “σαφείς έννοιες” που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να περιγράψει κανείς, να ορίσει, και να σκεφθεί το νόημα των αποτελεσμάτων μιας τέτιας μέτρησης, ανήκουν στο κλασικό επίπεδο μόνο. Επομένως, δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για την “διαταραχή” λόγω μιας μέτρησης, μια και η υπόθεση ότι κάτι υπάρχει εκεί για να μετρηθεί ούτως ή άλλως δεν έχει νόημα» (όπ.π., σελ. 75).
Στην θεωρία των λανθανουσών παραμέτρων του Μπομ: «Η κυματική συνάρτηση Ψ υποτίθεται ότι εκπροσωπεί ένα αντικειμενικά πραγματικό πεδίο και ότι δεν είναι απλά ένα μαθηματικό σύμβολο».
Άρα: «Η θεωρία προβλέπει φυσικά αποτελέσματα που είναι ταυτόσημα με εκείνα που προβλέπει η συνηθισμένη ερμηνεία της κβαντικής θεωρίας, αλλά αυτό το κάνει με τη βοήθεια πολύ διαφορετικών υποθέσεων σχετικά με την ύπαρξη ενός βαθύτερου επιπέδου νόμων», (όπ.π., σελ. 78).

Αντικειμενικότητα

Ο Λένιν λέει ότι κάθε ταλάντευση, κάθε τάση να αντικατασταθεί η υλιστική θεωρία της γνώσης με ιδεαλιστικές ή αγνωστικιστικές θεωρίες, «ενάντια στις επιθυμίες των ιδεαλιστών και των αγνωστικιστών» θα γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από την αντιεπιστήμη, τον μυστικισμό. Αυτό το παρατηρούμε παντού σήμερα. Αλλά το αντίθετο πρέπει επίσης να είναι αληθινό: κάθε αποφασιστική υπεράσπιση των αρχών, για την αντικειμενικότητα, για τη διαλεκτική υλιστική θεωρία της γνώσης, θα έχει συνέπειες, διεθνώς, σε ευρύτερη κλίμακα και με ταχύτερους ρυθμούς από πριν.