ΒΑΖΙΟΥΛΙΝ: Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΡΟΤΣΕΣ

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΡΟΤΣΕΣ

ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

Η εποχή μας είναι εποχή μεγάλων κοινωνικών αλλαγών. Η επαναστατική μετάβαση διαφόρων χωρών από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, η επιστημονικοτεχνική επανάσταση, η ο¬ποία πραγματοποιείται στις μέρες μας, η επιτακτική ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος κ.ά. επιβάλλουν ακριβέστερη και βαθύτερη πρόβλεψη της εξέλιξης της κοινωνικής ζωής, ενώ προϋποθέτουν την παραπέρα ανάπτυξη της μαρξιστι κολενινιστικής θεωρίας.         

Ο ιστορικός υλισμός μας προσφέρει τις γενικές μεθοδολογικές κατευθύνσεις για τη διερεύνηση της δραστηριότητας των εργαζομένων με την ιδιότητα των συνειδητών δημιουργών της ιστορίας. Σ' αυτά τα πλαίσια, δύο είναι οι βασικότερες πλευρές εξέτασης του προτσές εξέλιξης της κοινωνίας.

Ποιες είναι όμως αυτές οι πλευρές;

Πρόκειται, από τη μια, για την εξέταση της ζωής στην κοινωνία μέσα από το πρίσμα της θεωρίας των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών. Στην κατεύθυνση αυτή εμφανίστηκαν αρκετές εργασίες σοβιετικών ερευνητών, συμπεριλαμβανόμενων κι εκείνων που δημοσιεύτηκαν τα τελευταία χρόνια.

Στη μελέτη ωστόσο της μεθοδολογίας των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης - που είναι και η δεύτερη πλευρά εξέτασης της - αποδίδεται πολύ λιγότερη προσοχή. Σ' αυτή τη δεύτερη πλευρά περιέχεται πρώτα απ' όλα η διαίρεση της ιστορίας της ανθρωπότητας - όπως διατυπώθηκε από τους κλασικούς τοου μαρξισμού - λενινισμού - σε προϊστορία καν πραγματτική ιστορία, η οποία αρχίζει με τη Μεγάλλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση. Σύμφωνα μ' αυτή τη διαίρεση, ο κομμουνισμός δεν παρουσιάζεται μόνο σαν ένας ιδιαίτερος κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, αλλά σαν η πραγματική ιστορία, σαν ένας νέος τύπος ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, σε σύγκριση με ολόκληρη την προγενέστερη ιστορία της.

Γιατί όμως μέχρι σήμερα οι κύριες προσπάθειες στρέφονταν και εξακολουθούν να στρέφονται γύρω από την επεξεργασία της θεωρίας των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, ενώ το ζήτημα των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης εξεταζόταν και εξετάζεται σε δεύτερο πλάνο;

Διότι, προφανώς, το ίδιο το περιεχόμενο της σημερινής ε­ποχής επέβαλε καν επιβάλλει την ανάδειξη του ζητήματος των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών σε πρώτο πλάνο.

Στο μέλλον, ωστόσο, η ίδια η ιστορική πορεία θα αναδείξει σε πρώτο πλάνο την ανάγκη μελέτης του ζητήματος των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης, της διαδοχικότητάς τους, της αλληλοσύνδεσής τους, της εσωτερικής διάρθρωσης τους κλπ. Το ζήτημα των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης, εκτός των άλλων, έχει ουσιαστική σημασία και για την κατανόηση της σημερινής εποχής, τόσο γιατί στηρίζεται σε μια ορισμένη τάση της σύγχρονης εξέλιξης, όσο και επειδή η αξιολόγηση των προοπτικών ανάπτυξης επιδρά στην κατανόηση και την πρακτική του σύγχρονου κοινωνικού γίγνεσθαι.

θα μπορούσε όμως να διατυπωθεί το ερώτημα· γιατί σήμερα το κύριο περιεχόμενο της σύγχρονης εποχής εστιάζει την προσοχή μας περισσότερο στο ζήτημα των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών και για ποιο λόγο η ανάδειξη του ζητήματος των τύπων της κοινωνικοοικονομική ς εξέλιξης σε πρώτο πλάνο είναι σημαντική για την κατανόηση του μέλλοντος; Το βασικό περιεχόμενο της εποχής μας είναι η επαναστατική πάλη του σοσιαλισμού με τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός όμως αποτελεί έναν ιδιαίτερο κοινωνικοοοικονομικό σχηματισμό και, συνεπώς, από την άποψη αυτή, η μετάβαση στη νέα κοινωνία αποτελεί κατά κύριο λόγο μετάβαση από έναν κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό σ' έναν άλλο. Το σημείο αυτό έχει ουσιαστική σημασία για τη θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης.

Όταν όμως η οικοδόμηση του κομμουνισμού (πρωταρχικά της πρώτης φάσης του, του σοσιαλισμού) περάσει σε παγκόσμια κλίμακα σε πρώτο πλάνο, τότε, στην περίπτωση αυτή, θα αποκαλυφθεί η βαρύτητα της κατανόησης του γεγονότος ότι ο κομμουνισμός αποτελεί την πραγματική ιστορία της ανθρωπότητας σε σχέση με ολόκληρη την προγενέστερη ιστορία της, δηλαδή, η βαρύτητα του ζητήματος των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης.

Η μετάβαση στον κομμουνισμό δεν σημαίνει μόνο κατάργηση του καπιταλισμού, εξαφάνιση των χαρακτηριστικών του γνωρισμάτων, τα οποία τον προσδιορίζουν σαν έναν ιδιαίτερο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, αλλά σημαίνει ταυτόχρονα και ριζικό μετασχηματισμό όλων των κοινωνικών σχέσεων οι οποίες εμφανίστηκαν πριν από τον κομμουνισμό. Η μετάβαση στον κομμουνισμό είναι ένα προτσές πιο βαθύ απ' ό,τι είναι η κατάργηση του καπιταλισμού. Όταν θα τεθεί στην πράξη το πρόβλημα της μετάβασης στον κομμουνισμό, οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί θα πραγματοποιούνται βαθύτερα, ουσιαστικότερα, σε σύγκριση με την περίοδο που σε πρώτο πλάνο πρόβαλε το πρόβλημα της κατάργησης, της άρνησης του καπιταλισμού.

Συνεπώς, η πραγματοποίηση της μετάβασης από το σοσιαλισμό στον κομμουνισμό σε παγκόσμια κλίμακα θα αναδείξει (και ήδη αναδεικνύει) την αναγκαιότητα της παραπέρα επεξεργασίας της θεωρίας και ιστορίας της κοινωνίας, ενώ δυναμώνει η ανάγκη βαθύτερης κατανόησης του ιστορικού προτσές από τα πλατιά στρώματα των εργαζομένων, τους δραστήριους μαχητές για μια νέα κοινωνία.

Ένα από τα σημαντικότερα μεθοδολογικά προβλήματα στην κατεύθυνση αυτή είναι η κατανόηση της κοινωνίας σαν σύστημα.

Ήδη στα πλαίσια του καπιταλισμού, η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας προσδιορίζει και έναν συνολικό τρόπο έρευνας της κοινωνίας. Διότι, η βαριά βιομηχανία «γέννησε την παγκόσμια ιστορία για πρώτη φορά,, μια που έκανε όλα τα πολιτισμένα έθνη και καθένα άτομο μέσα σ' αυτά, να εξαρτιέται για την ικανοποίηση των αναγκών του από ολόκληρο τον κόσμο, καταστρέφοντας έτσι τη μέχρι τότε αποκλειστικότητα των ξεχωριστών εθνών». Η δημιουργία του συστήματος της παγκόσμιας οικονομίας και ολόκληρης της ιστορίας συνολικά πραγ­ματοποιείται στις συνθήκες του καπιταλισμού σαν αποτέλεσμα της πάλης αντίθετων τάσεων: από τη μια, της τάσης για διαμόρφωση ενιαίας παγκόσμιας οικονομίας, η οποία απορρέει από τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και από την άλλη, της τάσης για απομόνωση των διαφόρων χωρών, των διαφόρων τμημάτων, σφαιρών κλπ., της παγκόσμιας οικονομίας, τάση που έχει τις ρίζες της στην ύπαρξη ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.

Με την εγκαθίδρυση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής σε μία ή σε μερικές μόνο χώρες, η οικονομία και ολόκληρη η κοινωνία σαν ένα καθορισμένο σύστημα φτάνουν σε ένα ποιοτικά ανώτερο επίπεδο. Για πρώτη φορά, η σχεδιασμένη ανάπτυξη της κοινωνίας συνολικά αποδεικνύεται εφικτή μόνο στη νέα σοσιαλιστική και κομμουνιστική κοινωνία. Αυτή όμως η συνειδητή ανάπτυξη της κοινωνίας καθώς και η ίδια η διεύθυνση αυτής της ανάπτυξης προϋποθέτει τη γνώση όλων των πλευρών, όλων των τομέων της ζωής της κοινωνίας, της αλληλοσύνδεσης και αλληλεπίδρασης τους, προϋποθέτει, δηλαδή, τη γνώση της κοινωνίας σαν ενιαίο σύστημα.

Ταυτόχρονα αυξάνει πολύ έντονα και η ανάγκη μιας βαθύτερης κατανόησης ολόκληρης της ιστορίας της ανθρωπότητας, διότι ο κομμουνισμός είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης ολόκληρης της προηγούμενης ιστορίας. Όμως το αποτέλεσμα μπορεί να γίνει κατανοητό πλήρως μόνο σε συνάρτηση με τη διαδικασία, η οποία οδήγησε σ' αυτό το αποτέλεσμα. Κατά την οικοδόμηση του κομμουνισμού, η παραπέρα μελέτη της ιστορίας της ανθρωπότητας έχει βαρύνουσα σημασία τόσο από θεωρητική όσο και από πρακτική άποψη, διότι η οικοδόμηση του κομμουνισμού προϋποθέτει την πλήρη ανασυγκρότηση, όχι μόνο εκείνων των σχέσεων που έχουν τις ρίζες τους στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά και των παραδόσεων, των συνηθειών κλπ. που έχουν την προέλευση τους στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες.

Κατ' αυτό τον τρόπο, όταν στις συνθήκες της παγκόσμιας κοινωνικής εξέλιξης προβάλλονται σε πρώτο πλάνο τα προβλήματα που αφορούν την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, τότε, στον τομέα της θεωρίας, το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στη μελέτη του κομμουνισμού σαν πραγματικής ιστορίας της ανθρωπότητας σε σύγκριση μ' ολόκληρη την προηγούμενη ιστορία, στη διερεύνηση των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης, στην εξέταση της κοινωνίας σαν ολότητας, σαν συστήματος. Πρέπει δε να σημειώσουμε εδώ ότι το ζήτημα της κοινωνίας σαν συστήματος και το ζήτημα των τύπων της κοινωνικής εξέλιξης είναι εσωτερικά αλληλένδετα. Διότι, στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για τη λειτουργία της κοινωνίας σαν ενότητας όλων των πλευρών, τομέων της κλπ., ενώ στη δεύτερη περίπτωση, πρόκειται για την ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας σαν συστήματος, σαν ολότητας.

Η έρευνα της ανάπτυξης της κοινωνίας σαν συστήματος είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς την εφαρμογή της μεθοδολογικής παράδοσης των έργων των κλασικών του μαρξισμού - λενινισμού και, πρώτα και κύρια, χωρίς την εφαρμογή της μεθόδου που διατύπωσε ο Κ. Μαρξ στο Κεφάλαιο.

Στο Κεφάλαιο, για πρώτη φορά στην ιστορία, το γνωστικό αντικείμενο μιας ενιαίας επιστήμης (της πολιτικής οικονομίας του καπιταλισμού) διερευνήθηκε και απεικονίστηκε σαν ένα α­ ναπτυσσόμενο σύστημα με βάση τη διαλεκτικοϋλιστική μέθοδο. Η μαρξική πολιτικοοικονομική ανάλυση εξακολουθεί να αποτελεί ένα ανεπανάληπτο πρότυπο μιας συνεπούς, συνολικής και λεπτομερειακής απεικόνισης του γνωστικού αντικειμένου σαν αναπτυσσόμενου συστήματος. Απι' αυτόν το λόγο, η χρησιμοποίηση της μεθόδου του Κ. Μαρξ που διατυπώθηκε στο Κε­φάλαιο έχει μια εντελώς εξαιρετική σημασία για τη μελέτη της θεωρίας και της ιστορίας της κοινωνίας.

Η μέθοδος που εφαρμόζει ο Κ. Μαρξ στο Κεφάλαιο αποτελεί τη μοναδικά δυνατή επιστημονική μέθοδο μιας ολοκληρωμένης απεικόνισης της εξέλιξης της κοινωνίας.

Όμως η μέθοδος, η λογική του Κεφαλαίου δεν βρίσκονται έτοιμες στην επιφάνεια του. Χρειάζεται μια ειδική έρευνα η οποία σκοπό θα έχει το διαχωρισμό της μεθόδου του Κεφαλαίου από την ύλη της πολιτικής οικονομίας, καθώς επίσης και την ειδική της διατύπωση. Το πρόβλημα της διάκρισης της Λογικής του Κεφαλαίου (της Λογικής με κεφαλαίο, δηλαδή της λογικής στην καθολική της μορφή) τέθηκε από τον Β. Ι. Λένιν. Στην κατεύθυνση αυτή, οι σοβιετικοί μελετητές ανάπτυξαν ένα πολύ αξιοσημείωτο και πλούσιο έργο για την εκπλήρωση αυτής της λενινιστικής υπόδειξης.

Προχωρώντας στην ανάλυση μας θα προσπαθήσουμε να δείξουμε τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών καθώς επίσης και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να χρησιμοποιηθούν στον τομέα της διερεύνησης της θεωρίας και ιστορίας της κοινωνίας.