ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ δημοσιεύει σήμερα΄μία μελέτη των: Ανδρέου Θοδωρή, Θέμελη Δημήτρη, Μοντεσάντο Σπύρου, που μας στάλθηκε σαν "συμπλήρωμα" ενός παλιότερου άρθρου μας άρθρου για την λεγόμενη ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, γραμμένη, όπως μας είπαν από μαρξιστική σκοπιά. Επειδή το θέμα αυτό είναι "ταμπού" ακόμα και για τους αριστερούς, δημοσιεύουμε και αυτή τη μελέτη και ελπίζουμε η συζήτηση να συνεχιστεί.

http://1lyk-volou.mag.sch.gr/sch/gamos3.htm

ΠΑΛΙΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΔΙΑΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΟΡΓΚΑΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΟΡΓΚΑΝ.

Στον Μόργκαν οφείλεται η υπογράμμιση της επίδρασης της κοινωνίας πάνω στη μορφή και στη δομή της οικογένειας. Κατά τον Μόργκαν, η οικογένεια δεν είναι ποτέ στατική, περνά από μια κατώτερη σε μια ανώτερη μορφή στο μέτρο που η κοινωνία αναπτύσσεται από ένα κατώτερο σ ένα ανώτερο επίπεδο καθώς αναπτύσσεται η τεχνική και η οικονομία. Στην αρχή κυριαρχούν «οι ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις» όπου κάθε άνδρας ανήκει σε κάθε γυναίκα και το αντίθετο. Από κει και πέρα όμως, εμφανίζονται διάφορες μορφές οικογενειών. Πρώτη η όμαιμη οικογένεια (αιματοσυγγενική οικογένεια), όπου ακόμα βασιλεύει η ελευθερομιξία μεταξύ αδελφών αλλά όπου γονείς και παιδιά δεν έχουν μεταξύ τους σεξουαλικές σχέσεις. Έπειτα η ομαδογαμική οικογένεια (στη γλώσσα των Ιροκέζων τους οποίους μελέτησε ο Μόργκαν, γάμος καθ ομάδες: «όλα τα μέλη του ίδιου φύλου της μισής φυλής μπορουν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με όλα τα μέλη του άλλου φύλου της άλλης μισής, απαγορεύεται μόνο η ένωση μεταξύ αδελφών») όπου η απαγόρευση σεξουαλικών σχέσεων επεκτείνεται και στα αδέρφια. Μετά έρχεται η συνδυασμική οικογένεια (ζευγαρωτή οικογένεια) όπου ο άνδρας ζει μόνο με μία γυναίκα αλλά όπου η περιπτωσιακή πολυγαμία και η απιστία είναι δικαίωμά του. Ο σύγχρονος μονογαμικός γάμος αποτελεί εξέλιξη του προηγούμενου.

ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΜΟΡΓΚΑΝ

Κατά τη νεολιθική εποχή, έλαβε χώρα η πρώτη βιομηχανική επανάσταση που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Κατά τη διάρκεια, όμως, της πρώτης αυτής βιομηχανικής επανάστασης, η γεωργία περιορίζεται στη καλλιέργεια δημητριακών σ ένα χωραφάκι και είναι μονοπώλιο των γυναικών - ενώ οι άντρες εξακολουθούν να ασχολούνται με το κυνήγι και τη συλλογή καρπών. Η παρασκευή και η διατήρηση τροφής με βάση τα δημητριακά απαιτεί τη κατασκευή δοχείων ικανών να αντέχουν στη θερμότητα και να συγκρατούν τα υγρά: εφευρέθηκε έτσι η αγγειοπλαστική που ήταν, κατά κανόνα, «δουλειά των γυναικών». Ταυτόχρονα εμφανίζεται η τέχνη του γνεσίματος και της υφαντικής - τέχνες, τις οποίες επίσης ασκούν οι γυναίκες. Αφού γυναίκες χρησιμοποιούσαν καθημερινά τις μαγάλες εφευρέσεις της εποχής, αυτές είχαν και την ευθύνη μετάδοσης των μυστικών τους στη νέα γενιά. Και ίσως η μητρογραμμική συγγένεια να οφείλεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες των αρχών της νεολιθικής εποχής είχαν την κύρια ευθύνη μετάδοσης της γνώσης.

Κατά τον Γκ. Τσάιλντ, μεταξύ των ετών 6000 και 3000 π.Χ., έλαβε χώρα η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση της νεολιθικής εποχής - επανάσταση που ήταν έργο κυρίως των ανδρών. Αυτή χαρακτιρίζεται από τη χρησιμοποίηση της δύναμης του βοδιού, του ανέμου, του αρότρου, της ρόδας και του ιστιοφόρου. Από τη γνώση των φυσικών ιδιοτήτων των μετάλλων και των χημικών διεργασιών που οδηγούν στην τήξη του χαλκού, από την χρησιμοποίηση των τούβλων σαν οικοδομηκό υλικό, από την εφεύρεση ενός ακριβούς ηλιακού ημερολογίου και από τα εφαρμοσμένα μαθηματικά. Ο άνδρας αντικατέστησε τη γυναίκα σαν φορέας της γεωργικής παραγωγής - ο αγρός διαδέχθηκε το χωραφάκι. Παράλληλα η συγγένεια έγινε πατριγραμμική, η θέση της γυναίκας εξασθένησε και ο άνδρας, έχοντας αποκτήσει «την μεταλλουργική αντίληψη», γίνεται το πρωταρχικό στοιχείο της οικογένειας και της κοινωνίας.

ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΥ ΜΟΡΓΚΑΝ

Η δομή της οικογένειας και ειδικώτερα οι ρόλοι των φύλων είχαν μερική εξάρτηση από την ανάπτυξη της τεχνολογίας και από την χρήση των μεγάλων εφευρέσεων και των τεχνικών που κάθε φύλο μπόρεσε να κάνει σε όφελος της κοινωνικής παραγωγής. «Εφόσον η οικογένεια είναι προϊόν ενός κοινωνικού συστήματος και αντικατοπτρίζει το σημείο ανάπτυξης στο οποίο αυτό βρίσκεται, αποτελεί ουσιαστικά ένα μεταβλητό ιστορικό φαινόμενο».

ΕΝΓΚΕΛΣ: ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ , ΕΙΔΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΣΤΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Ο Ένγκελς αναγνωρίζει στον Μόργκαν ότι «με τον τρόπο του, ανακάλυψε και πάλι στην Αμερική, την υλιστική αντίληψη της Ιστορίας που είχε ανακαλύψει ο Μαρξ πριν από σαράντα χρόνια». Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας καθιστά την άμεση παραγωγή και την αναπαραγωγή της ζωής προσδιοριστικό, σε τελευταία ανάξυση, στοιχείο της Ιστορίας. Η παραγωγή είναι δύο ειδών: «από τη μιά μεριά, παραγωγή των μέσων που εξασφαλίζουν την επιβίωση, των αντικειμένων που χρειάζονται για την διατροφή, την ένδυση, τη κατοικία και των εργαλείων που η παραγωγή των αντικειμένων αυτών απαιτεί - από την άλλη μεριά, παραγωγή αυτών των ίδιων των ανθρωπίνων υπάρξεων και διαιώνηση του είδους» μέσα στην οικογένεια. Η σπουδαιότητα που χαρακτηρίζει τους κοινωνικούς θεσμούς είναι αντίστοιχη των δύο αυτών ειδών παραγωγής: σ αυτές που συγκεντρώνουν την προσοχή τους στην παραγωγή, οι δεσμοί της συγγένειας είναι τουλάχιστον μικρής σημασίας αν όχι ανύπαρκτοι, τόσο στην καθημερινή ζωή των ατόμων όσο στους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς. Αντίθετα, στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες όπου η παραγωγή είναι περιορισμένη, τα δικαιώματα από και τα καθήκοντα προς την ευρεία οικογένεια αποτελούν συχνά την ουσία των ατομικών υποχρεώσεων και οι βασισμένες στην (πραγματική ή συμβατική) συγγένεια ομάδες στηρίζουν τους πολιτικούς και τους οικονομικούς θεσμούς.

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΟΝΟΓΑΜΙΑΣ

Ο Ένγκελς κάνει την διάκριση ανάμεσα στον ετυμολογικά μονογαμικό γάμο (δηλαδή την ελεύθερα αποφασισμενη ένωση δύο ατόμων) και τον ιστορικό μονογαμικό γάμο, τον οποίο θεωρεί ως την τέταρτη μορφή γάμου που διαδέχθηκε την πρωτόγονη ελευθερομιξία των φύλων.

ΑΠΟ ΤΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΤΑΙ Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΜΟΝΟΓΑΜΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ

Ο ιστορικός μονογαμικός γάμος χαρακτηρίζεται από την συμβατική ένωση που αποφασίζουν οι γονείς, από την υπερ των ανδρών ελευθεριότητα, από τη μοιχεία των γυναικών και από την ολοκληρωτική σχεδόν εξάρτηση της συζύγου από τον σύζυγο.

ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΜΟΝΟΓΑΜΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ

Αν, για τους αστούς, ο μονογαμικός γάμος είναι μια συμβατική ένωση που αποφασίζουν οι γονείς, τούτο οφείλεται στην ανάγκη διατήρησης και μεταβίβασης της περιουσίας. Οφείλεται επίσης στο ότι ο γάμος βασίζεται στην ταξική κατάσταση των ενδιφερομένων.

ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΟΝΟΓΑΜΙΑ ΣΤΙΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΤΑΞΕΙΣ

Στην καταπιεσμένη τάξη, δεν υπάρχουν οι βάσεις της ιστορικής μονογαμίας: «δεν υπάρχει καμία ιδιοκτησία, για την διατήρηση και την μεταβίβαση της οποίας θεσπίστηκαν η μονογαμία και η ανδρική κυριαρχία - και, επομένως, λείπει κάθε κίνητρο προβολής της ανδρικής υπεροχής». Στην αρχή της ανθρώπινης ιστορίας, ο πρωτόγονος κομμουνισμός (συνώνυμος της αποσίας ιδιοκτησίας) αποτελούσε μία κοινωνική κατάσταση στα πλαίσια της οποίας πολλά ζευγάρια και τα παιδιά τους μοιράζονταν ένα κοινό νοικοκυριό. Το νοικοκυριό αυτό, που το διηύθυναν οι γυναίκες, αποτελούσε μια δημόσια οικονομική δραστηριότητα εξίσου κοινωνικά απαραίτητη (λόγω των δραστηριοτήτων των γυναικών: υφαντική, αγγειοπλαστική κ.λ.π.) με την προμήθεια τροφής που εξασφάλιζαν οι άνδρες από το κυνήγι ή το ψάρεμα.

ΠΩΣ ΘΑ ΕΞΑΛΕΙΦΘΕΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΟΝΟΓΑΜΙΑ

Η ιστορική μονογαμία θα εξαλειφθεί με τη μετατροπή της ατομικής ιδιοκτησίας σε κοινωνική - και η κοινωνική ιδιοκτησία θα σημάνει το τέλος του μισθού και της πορνείας. Η ανδρών θ αλλάξει αλλά θ αλλάξει περισσότερο η κατάσταση των γυναικών γιατί «η ιδιωτική οικιακή οικονομία θα μετατραπεί σε κοινωνική οικονομική δραστηριότητα». Η φροντίδα και η εκπαίδευση των παιδιών θα γίνουν κοινή υπόθεση. Έτσι οι γυναίκες, απελευθερωμένες από την οικιακή δουλεία, θα μπορέσουν να ενταχθούν στην παραγωγή. Θα εκλείψουν τότε οι καταστάσεις που προκάλεσαν τη κυριαρχία του άνδρα στην «ιστορική μονογαμία» όπως και ο αδιάλυτος χαρακτήρας του γάμου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρόλο που σήμερα δεν λαμβάνοναι πια υπόψη οι θεωρίες του Μόργκαν και του Ένγκελς, το μήνυμα παραμένει επίκαιρο στις δύο μεγαλύτερες βιομηχανικές κοινωνίες του κόσμου στη Σοβιετική κοινωνία που έθεσε στη βάση της θεωρίας της για την οικογένεια την διδασκαλία του Μαρξ και του Ένγκελς, οι συντάκτες των πενταετών προγραμμάτων προσπαθούν, χωρίς να το έχουν ακόμα επιτύχει, να μεταβάλλον τις οικιακές εργασίες που ως τώρα κάνουν οι γυναίκες σε δημόσια οικονομική δραστηριότητα. Προς την κατεύθυνση αυτή ωθεί και η άρνηση των νεαρών Σοβιετικών γυναικών να έχουν το μονοπώλιο των οικιακών εργασιών. Πολλές από αυτές ζητούν άλλωστε διαζύγιο όταν κρίνουν ως ανεπαρκή τη συμμετοχή του συζύγου στις οικιακές εργασίες. Όσο για τις νεαρές Αμερικανίδες των κινημάτων για την απελευθέρωση της γυναίκας, αυτές θεωρούν κύριο ανάγνωσμα το βιβλίο του Ένγκελς - όπως αποδεικνύει ο κατάλογος έργων που συστήνουν στους οπαδούς τους.

Υπάρχει στο έργο του Ένγκελς κάτι περισσότερο από ένα μήνυμα απελευθέρωσης που βρήκε σημαντική απήχηση στις σύγχρονες Αμερικανίδες: υπάρχει μία κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων ανάμεσα στην οικογένεια και την ατομική ιδιοκτησία - ανάλυση που μόνη επιτρέπει την εξήγηση αρκετών θεσμοποιημένων χαρακτηριστικών της σύγχρονης οικογένειας.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ

ΔΙΑΖΥΓΙΟ

Ο γάμος μπορεί να λυθεί με το θάνατο ενός των συζύγων ή με διαζύγιο. Με εξαίρεση τις Ηνωμένες Πολιτείες ή κοινωνιολογία του διαζυγίου άργησε να αναπτυχθεί λόγω της κατακραυγής που υπήρχε εναντίον του διαζυγίου κατά το παρελθόν.Οι αλλαγές που παρατηρούνται φαίνεται να συνδέονται με τις αλλαγές νομοθεσίας. Μία άλλη υπόθεση θα ήταν πως η αύξηση των διαζυγίων υπήρξε αποτέλεσμα των συζητήσεων υπέρ της αλλαγής των νόμων για το διαζύγιο. Παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη είναι η εξάλειψη των σχετικών με το διαζύγιο ταμπού, η αναζήτηση της ευτυχίας από το ζευγάρι, η ηλικία κατά τον πρώτο γάμο και η διάρκεια του γάμου, η κοινωνικοοικονομική θέση και η μόρφωση, η περιοχή κλπ. Το ποσοστό διαζυγίων συνδέεται με τη διάρκεια του γάμου. Το διαζύγιο έχει σχέση με την κοινωνικοοικονομική κατηγορία και το μορφωτικό επίπεδο.

Οι λόγοι διαζυγίου που προβάλλονται σήμερα συχνότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η συναισθηματική ανωριμότητα, η ρομαντική αντίληψη του γάμου, οι δυσκολίες στις σχέσεις με την πεθερά, ο αλκοολισμός, η κοινωνική κινητικότητα και οι οικονομικές δυσκολίες.

Στη Γαλλία πριν την αλλαγή της νομοθεσίας, οι συχνότερα αναφερόμενοι λόγοι ήσαν η σοβαρή προσβολή της έγγαμης σχέσης και η μοιχεία.

Στη Σοβιετική ΄Ενωση όπου δεν υπάρχουν νόμιμοι λόγοι διαζυγίου, οι προβαλλόμενες αιτίες διαζυγίου είναι, κατά σειρά συχνότητας, οι εξής: απιστία και κατάχρηση εμπιστοσύνης, αλκοολισμός, αδιαφορία για την οικογενειακή ζωή και μή συμμετοχή στον οικογενειακό προϋπολογισμό, σκαιότητα και έλλειψη αβρότητας.

Στην Ιαπωνία, όπου ο γάμος μπορούσε να διαλυθεί εύκολα από τους γονείς, το διαζύγιο ήταν κατά το παρελθόν πολύ διαδεδομένο. Κατά την αμέσως μετά την εκβιομηχάνιση περίοδο, εμφανίζεται στη χώρα αυτή μία τάση μείωσης των διαζυγίων στη δημιουργία της οποίας συντελούν πολλοί παράγοντες. Κατά τον Γκούντ, τέτοιοι παράγοντες είναι η διάδοση στην ύπαιθρο του ιδανικού των σαμουράϊ (που ήσαν αντίθετοι προς το διαζύγιο) και η αύξουσα ανεξαρτησία του γιού ως προς τις πιέσεις των γονέων του για αποπομπή της συζύγου του-ανεξαρτησία που κατακτήθηκε χάρη στην οικονομική αυτονομία την οποία καθιστά δυνατή η μισθοδοτούμενη εργασία.

Στις Αραβικές χώρες, η κατά το έθιμο αποπομπή της γυναίκας από τον σύζυγο ευνοούσε τη συχνότητα των διαζυγίων. Ο Γκούντ προβλέπει ότι το διαζύγιο για παραδοσιακούς λόγους θα γίνει σπανιότερο σαν συνέπεια της οικονομικής ανεξαρτητοποίησης του ζευγαριού από τους γονείς (χάρη στην ανάπτυξη της εκβιομηχάνισης και της τεχνολογίας) και σαν συνέπεια της αλλαγής στις νομοθεσίες οι οποίες σήμερα, υποχρεώνουν εκείνους που ζητούν διαζύγιο να περάσουν από τα δικαστήρια.

Σύνολο των προσαρμοσμενων διαζυγιων σε 100 γαμους στον κόσμο.

μεταξυ 1950 και 1973-74

1950

1960

1972

1973

Νορβηγία

10,2

9,3

17,6

Σουηδία

14,6

16,5

51,2(1974)

Φινλανδία

11,8

11

20

Δανία

19,9

9

34,8

Γαλλία

11,3

9,5

14,8

Βέλγιο

7,9

6,7

11,7

Αγγλία - Ουαλλία

8,9

6,7

28,6

Αυστρία

18,1

13,9

18

Ολλανδία

9,1

6,9

19

Ελβετία

12,6

12,6

18,8

Τσεχοσλοβακία

10,4

13,4

24,4

Βουλγαρία

9

10,3

15,1

Ουγγαρία

14

17,9

26

Ρουμανία

15,7

19,9

7

Σοβιετική Ένωση

14,3

30,7

Η.Π.Α.

26

35(1968)

44

ΟΙ ΑΝΔΡΙΚΟΙ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΡΟΛΟΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

και κάποια παραδείγματα

Ακριβώς όπως το κοινωνικό σύστημα στο σύνολό του τείνει να εξειδικευτεί και να διαφοροποιηθεί, έτσι και το οικογενειακό υποσύστημα τείνει, κατά τον Πάρσονς, να διαφοροποιήσει τις λειτουργίες των φύλων και των γενεών. Ο Πάρσονς είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη θεωρία του των εξαρτημένων από το φύλο οικογενειακών ρόλων. Η εξειδίκευση των ανδρικών και των γυναικείων ρόλων αποσκοπεί να συντηρήσει το οικογενειακό υποσύστημα και να εξασφαλίσει μια βάση για την κοινωνικοποίηση του παιδιού. Απαιτεί την διαφοροποίηση των ρόλων του πατέρα και της μητέρας. Ο πατέρας έχει τον εκτελεστικό ρόλο συνδέσμου με την κοινωνία και, κατ΄αρχήν, προμηθευτή των υλικών αγαθών της οικογένειας ενώ η γυναίκα έχει τον εκφραστικό ρόλο μέσα στην οικογένεια. Ο εκτελεστικός ρόλος του άνδρα συνίσταται κυρίως στην άσκηση ενός επαγγέλματος που αποτελεί το σημαντικότερο κριτήριο για τον προσδιορισμό της θέσης της οικογένειας στο κοινωνικό σύνολο. Πρωταρχικός ρόλος του ενήλικα άνδρα στην κοινωνία μας είναι η εξασφάλιση των πόρων ζωής της οικογένειας. Απ΄αυτό προκύπτει πως η συμμετοχή του συζύγου στις οικιακές ασχολίες είναι η ελάχιστη και πως το νοικοκυριό και τα παιδιά είναι οι κύριες δραστηριότητες του γυναικείου ρόλου. Αντίθετα, η γυναίκα εκφράζει καλύτερα την συναισθηματική ζωή της οικογένειας αφού αυτή βρίσκεται κοντύτερα στα παιδιά απ΄ότι είναι ο πατέρας. Κατά τον Πάρσονς, αυτή η διπολική και σε συνάρτηση με το φύλο δομή θα παίξει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Η διαφοροποίηση του φύλου συγκεκριμενοποιείται ήδη από το οιδιπόδειο στάδιο της προσωπικότητας, το αγόρι συνδέεται με τον πατέρα και ταυτίζεται μ΄αυτόν, το κορίτσι συνδέεται με την μητέρα και διαδραματίζει μαζί με εκείνην ένα ρόλο πρωταρχικό στη συναισθηματική ζωή της οικογένειας.

Η θεωρία του Τάλκοτ Πάρσονς θέλει όχι μόνο να θεωρείται πως είναι μια περιγραφή του τι συμβαίνει μέσα στην μεσοαστική αμερικανική οικογένεια αλλά και πως κατά κάποιο τρόπο επαληθεύεται επιστημονικά από τις εργασίες του Ρόμπερτ Μπέηλς και του Μόρις Ζέλντιτς. Ο Ρόμπερτ Μπέηλς έδειξε πως η ικανοποιητική λειτουργία μιάς μικρής ομάδας απαιτεί τη διαφοροποίηση των εκτελεστικών λειτουργιών, που ανατίθενται σ΄ένα αποτελεσματικό ηγέτη, από τις εκφραστικές λειτουργίες που ανατίθενται στο κοινωνιομετρικό άστρο. Αφού ανάλυσε 56 ποικίλες κοινωνίες, οι 46 από τις οποίες εμφανίζουν δομή διαφοροποιημένη σύμφωνα με το παραπάνω σχήμα, ο Μόρις Ζελντιτς βεβαιώνει πως επαλήθευσε τις 2 αρχικές του υποθέσεις-δηλαδή πως :

α. «Αν η οικογένεια-πυρήνας αποτελεί ένα κοινωνικό σύστημα που παραμένει σταθερό στο χρόνο, η διαφοροποίηση των ρόλων μέσα σ΄αυτή πρέπει να σημαίνει διαφοροποίηση του ρόλου του εκτελεστικού ηγέτη και του εκφραστικού ρόλου».

β. «Αν η οικογένεια-πυρήνας διαμορφώνεται με την κανονική αλληλοσυμπλήρωση ενός ενήλικα άνδρα, μιάς ενήλικης γυναίκας και των παιδιών τους, ο ενήλικας άνδρας θα παίζει το ρόλο του εκτελεστικού ηγέτη ενώ η ενήλικη γυναίκα θα παίζει ρόλο του εκφραστικού ηγέτη». Απομένι η κριτική ανάλυση των διαφόρων πλευρών της θεωρίας του Πάρσονς, τις οποίες ο συγγραφέας αυτός στηρίζει σε δεδομένα της ψυχανάλυσης, της εθνολογίας και της κοινωνικής ψυχολογίας.

Κεντρική ιδέα του Σουηδικού προτύπου είναι πως «ο διπλός ρόλος δεν πρέπει να ανατίθεται αποκλειστικά στη γυναίκα και το δικαίωμα του συνδυασμού της αμειβόμενης απασχόλησης με τον ενεργό γονεϊκό ρόλο αποτελεί στοιχείο της ποιότητας της ζωής στο οποίο πρέπει να έχουν όλοι δικαίωμα»

Πρέπει επομένως, να καταργηθεί η ως τώρα αποκλειστικότητα της γυναίκας στον διπλό οικογενειακό και επαγγελματικό ρόλο και πρέπει να δημιουργηθούν οι κοινωνικές δομές που θα επιτρέψουν στη σύζυγο να εργάζεται έξω από το σπίτι και στο σύζυγο να ασχολείται με τα παιδιά και την οικογένεια. Η ελαστικότητα των ρόλων και η κατανομή τους από τους συζύγους μεταξύ τους θα αντικαταστήσουν έτσι τον ξεπερασμένο διαχωρισμό ρόλων.

Για την προώθηση του προτύπου αυτού έχουν ήδη υιοθετηθεί πολλά μέτρα. Οι υπέρμαχοι της παραδοσιακότητας θεωρούν ως ένα από τα εξωφρενικότερα από τα μέτρα αυτά το δικαίωμα των συζύγων να μοιρασθούν την άδεια των επτάμισυ μηνών που δίνεται μετά την γέννηση ενός παιδιού-με εξασφάλιση καταβολής του 90% του μισθού του στον αδειούχο σύζυγο. Για τον ίδιο σκοπό, προβλέπεται μείωση της εβδομάδας εργασίας στις 30 ώρες (6 ώρες επί 5 ημέρες) για όλους. Προκειμένου να επιτύχει η κατάργηση του διαχωρισμού των ρόλων των φύλων μέσα στην οικογένεια, πρέπει να συνοδευτεί από μέτρα που να συντελούν στην κατάργηση του διαχωρισμού αυτού στο σχολείο και την εργασία. Στην προσπάθεια αυτή αναφέρονται ο έλεγχος φυλετισμού των ανδρικών και γυναικείων εικόνων στα σχολικά βιβλία και η κοινή διδασκαλία στοιχείων βρεφοκομίας και οικιακής οικονομίας σ΄αγόρια και κορίτσια του δημοτικού. Τέλος, εκτός από τη λειτουργία πειραματικών προγραμμάτων για να ωθήσουν τις γυναίκες σε παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλματα και το αντίθετο, οι Σουηδικές επιχειρήσεις που αποκεντρώνονται δεν θα επιχορηγηθούν παρά μόνο εάν πληρούν την προϋπόθεση απασχόλησης ίσου ποσοστού ανδρών και γυναικών.

Είναι η πρώτη φορά που μιά κοινωνία επεξεργάζεται συστηματικά ένα σύνολο νομικών και κοινωνικών κατευθυντήριων αρχών, με ηθικό υπόβαθρο το οποίο να αποσκοπεί στην κατάργηση του αναγκαστικού κλειού των παραδοσιακών ρόλων των φύλων, που βαρύνει τα άτομα ακόμα και σήμερα.

Το παράδειγμα που δίνει ο Λεβί-Στρώς δείχνει καλά πως ο γάμος αποτελεί ένα μόνο στοιχείο της ατελείωτης αλυσσίδας αμοιβαίων υποχρεωτικών παροχών που χαρακτηρίζουν τις κοινωνικές σχέσεις στην αρχαϊκή κοινωνία. ΄Οταν τους ζητηθεί να δώσουν την κόρη τους σε γάμο, οι γονείς Μπούσμαν της Νοτίου Αφρικής απαντούν ότι είναι πολύ φτωχοί για να δώσουν την κόρη τους. Ο υποψήφιος επισκέπεται τότε την πεθερά του και της υπόσχεται ότι θα την φροντίσει όταν πεθάνει και θα την θάψει σύμφωνα με το έθιμο-όπως και τον άνδρα της. Η επίσκεψη αυτή συνοδεύεται από δώρα και το παράδειγμα αποδεικνύει ολοφάνερα «τον συνολικό χαρακτήρα σεξουαλικό, οικονομικό, νομικό και κοινωνικό αυτού του συνόλου αμοιβαίων παροχών που είναι ο γάμος». Επίσης στους Ινδιάνους Ναμπικουάρα της δυτικής Βραζιλίας «η ανταλλαγή των αρραβωνιασμένων δεν είναι παρά η κατάληξη μιάς αδιάκοπης διαδικασίας ανταλλαγής δώρων, με την οποία επιτυγχάνεται η μετάβαση από την εχθρότητα στη συμμαχία, από την αγωνία στην εμπιστοσύνη, από τον φόβο στη φιλία». Κατά την έκφραση του Μαρσέλ Μώς, γάμος είναι, επομένως, ένα συνολικό κοινωνικό φαινόμενο. Αν στις αρχαϊκές κοινωνίες, ο γάμος εντάσσεται σε κύκλους αμοιβαίων υποχρεωτικών παροχών τούτο οφείλεται στο ότι αποσκοπεί πραγματικά, πέρα από την επιβίωση της κοινωνικής ομάδας, στην εξασφάλιση μιάς ισορροπίας, ενός είδους αμοιβαιότητας μεταξύ παροχών που είναι στην πράξη ανταλλάξιμες. «Ο γάμος είναι η προϋπόθεση πραγματοποίησης της αμοιβαιότητας». Παράδειγμα το έθιμο του Κοπάρα: μεταξύ των φυλών της Νότιας Αυστραλίας, η οφειλή που δημιούργησε η μύηση σε ιεροτελεστία ή ένας φόνος μπορούν να πληρωθούν με το δώρο μιάς συζύγου. Επομένως, η γαμήλια ανταλλαγή δεν αποτελεί παρά μιά ιδιαίτερη όψη των πολυάριθμων ανταλλαγών που περιλαμβάνουν αντικείμενα και δικαιώματα όσο και άτομα: τα διάφορα αυτά «αγαθά» είναι εναλλάξιμα.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Συγκεντρώσαμε και παρουσιάζουμε εδώ μερικά βασικά στοιχεία για την ελληνική οικογένεια.

1. Η ΓΑΜΗΛΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

( Συχνότητα γάμων επί 1000 κατοίκων)

Η όποια τυχόν απαισιοδοξία για το μέλλον της ελληνικής οικογένειας δεν μπορεί να στηριχθεί στα στοιχεία που αναφέρονται στη γαμηλιότητα του ελληνικού πληθυσμού: αυτή παραμένει από το 1949 αρκετά σταθερή και, ουσιαστικά, κυμαίνεται μεταξύ 7 και 8%ο (με φανερή την πτώση της κατά τα δίσεκτα έτη). Εξάλλου, όπως σημειώνει ο Δ.Γ.Τσαούσης, «Στην Ελλάδα στην περίοδο 1861-1971 το ποσοστό των έγγαμων ανδρών (όλων των ηλικιών) αυξήθηκε από 33% σε 49%, των έγγαμων δε γυναικών (όλων των ηλικών) από 35% σε 49% ». Μεταξύ των Απογραφών 1951 και 1971, το ποσοστό των έγγαμων ανδρών 15 ετών και άνω αυξήθηκε από 54,3% σε 66,6% και το ποσοστό των έγγαμων γυναικών 15 ετών και άνω από 51,4% σε 63,7%. Εφόσον όπως είδαμε, η γαμηλιότητα παραμένει σταθερή, η αύξηση του ποσοστού των έγγαμων θα πρέπει να οφείλεται στην παράταση του μέσου όρου ζωής (αναβολή της χηρείας), στους δεύτερους γάμους και στην σύναψη γάμου σε μικρότερη ηλικία.

Είναι, πράγματι, φανερή η τάση σύναψης γάμου σε μικρότερη ηλικία: μεταξύ 1964 και 1976, η μέση ηλικία των γαμπρών μειώθηκε προοδευτικά από 29.0 σε 27,9 και των νυφών από 24,4 σε 22, 7 έτη. Κατά την ίδια περίοδο, το ποσοστό των γαμπρών με απολυτήριο εξαταξίου γυμνασίου πέρασε από 12,7% σε 22,9% και των νυφών από 11,4% σε 25,3%-ενώ το ποσοστό των γαμπρών πτυχιούχων ανωτέρων και ανωτάτων σχολών από 5,6% σε 10,8% και των νυφών από 2,1% σε 6,1%. Η παρατηρούμενη τάση σύναψης γάμου σε μικρότερη ηλικία είναι αξιοπρόσεχτη γιατί συμβαίνει παράλληλα με την άνοδο του εκπαιδευτικού επιπέδου (γαμπροί και νύφες πτυχιούχοι ανωτάτων σχολών και, σε μικρότερο βαθμό, γυμνασίου έχουν πάντα την τάση να παντρεύονται σε μεγαλύτερη ηλικία) και με την έντονη αστικοποίηση του ελληνικού πληθυσμού(οι έλληνες και, ιδιαίτερα οι ελληνίδες κάτοικοι αστικών περιοχών παντρεύονται πάντα αργότερα από τους κατοίκους αγροτικών).

Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί κάποια αύξηση της μέσης διαφοράς ηλικίας μεταξύ γαμπρών και νυφών: η διαφορα αυτή ήταν 4,6 έ΄τη κατά το 1964 και έφθασε στα 5,2 έτη κατά το 1976.

2. «ΠΡΩΤΟΙ» ΚΑΙ «ΔΕΥΤΕΡΟΙ» ΓΑΜΟΙ

Στους 9 περίπου επί των 10 γάμων που τελούνται στη χώρα μας, ο γαμπρός και η νύφη παντρεύονται για πρώτη φορά. Είναι όμως φανερή η τάση κάποιας μείωσης του ποσοστού γαμπρών και νυφών που ήσαν άγαμοι και αύξησης του ποσοστού εκείνων που ήσαν διαζευγμένοι-ενώ το ποσοστό χήρων και χηρών που ξαναπαντρεύονται φαίνεται να παραμένει σταθερό. ΄Ετσι, μεταξύ 1964 και 1976, το ποσοστό των άγαμων γαμπρών πέρασε από 94,5% σε 92,9% και νυφών από 96,7% σε 95,8% . Το ποσοστό των χήρων έμεινε στα ίδια επίπεδα όπως και των χηρών και, τέλος, κατά την ίδια περίοδο αυξήθηκε το ποσοστό των διαζευγμένων ανδρών και των διαζευγμένων νυφών.

3. ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ

Η «υπογεννητικότηα» του ελληνικού πληθυσμού απασχόλησε ιδιαίτερα από το 1950 και μετά, οπότε έγινε φανερή η σταδιακή μείωση της αναλογίας γεννήσεων επί 1000 κατοίκων : από 20%ο κατά το 1950 σε 15,5%ο κατά το 1977. Αλλά, όπως έγινε αντιληπτό και παραδεκτό τελευταία, η μείωση αυτή δεν ήταν μόνο το (φυσικό, άλλωστε) επακόλουθο της έντονης αστικοποίησης κατά την περίοδο αυτήν αλλά και μία συνέπεια της έντονης εξωτερικής μετανάστευσης (κυρίως νέων, δηλ. αναπαραγωγικής ηλικίας, ανδρών και γυναικών) που χαρακτηρίζει την ίδια αυτή περίοδο. Το ποσοστό γεννήσεων φαίνεται έτσι να σταθεροποιείται στα 15,5%ο και να μην έχει την τάση να μειωθεί περισσότερο.

Τη μείωση της γεννητικότητας δεν συνόδεψε ανάλογη μείωση της γονιμότητας. ΄Ετσι από το 1956 έως το 1975, ο μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας κυμάνθηκε μεταξύ 2,2 και 2,4. Η στασιμότητα της γονιμότητας συνοδεύτηκε, όμως, από μία τάση περιορισμού της μητρότητας στα πρώτα χρόνια του γάμου. («Οι γεννήσεις στο πρώτο έτος του γάμου αντιπροσώπευαν περισσότερο από το 1/3 του συνόλου των ετήσιων γεννήσεων») και σε νεαρές ηλικίες. ΄Ετσι, η μέση ηλικία της ελλην ίδας μητέρας μειώνεται σταθερά (από 28 σε 25,7 έτη μεταξύ 1964 και 1976) και το ποσοστό των πρωτότοκων παιδιών στο σύνολο των γεννήσεων ζώντων αυξάνει (μεταξύ 1969 και 1976, το ποσοστό πρωτότοκων στο σύνολο των γεννήσεων αυξήθηκε από 40% σε 44%-το ποσοστό πρωτότοκων και δευτερότοκων από 79% σε 82%.

Η μείωση του επιθυμητού αριθμού παιδιών, που θεωρείται διεθνώς συνάρτηση της ανόδου του βιοτικού και εκπαιδευτικού επιπέδου ενός λαού και της αύξησης του βαθμού εκβιομηχάνισης και αστικότητας μιάς κοινωνίας, φαίνεται ότι στην Ελλάδα συνδέεται ιδιαίτερα με το εκπαιδευτικό επίπεδο, την επαγγελματική απασχόληση και το βαθμό προσήλωσης στην εργασία των γυναικών.

Η μείωση του αριθμού των γεννήσεων έχει συνδεθεί με την αύξηση του αριθμού των εκτρώσεων-στην οποία, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία έρευνας στην περιοχή Αθηνών-Πειραιώς, καταφεύγουν κάθε χρόνο περίπου 78.000 (ανύπανδρες και παντρεμένες) γυναίκες της περιφέρειας πρωτευούσης. ΄Οπως έδειξε μία παλαιότερη έρευνα, οι εκτρώσεις αυξάνουν με την ηλικία της γυναίκας, τη διάρκεια του γάμου, κτην αστικότητα της περιοχής και μειώνονται όσο ανεβαίνει το εκπαιδευτικό επίπεδο της γυναίκας. Μία νεότερη έρευνα (που, όμως, αφορά τη στάση απέναντι στην έκτρωση και όχι, όπως η προηγούμενη, πραγματοποιηθείσες εκτρώσεις) αντέστρεψε τα ευρήματα σχετικά με την επίδραση της ηλικίας και διαφοροποίησε σημαντικά την επίδραση του εκπαιδευτικού επιπέδου. Η έρευνα βρήκε, εξάλλου, πως η στάση απέναντι στην έκτρωση επηρεάζεται αρνητικά από την επαγγελματική απασχόληση της γυναίκας και δεν φαίνεται να επηρεάζεται από την οικονομική της κατάσταση. Η καταφυγή στην έκτρωση δεν συνδέεεται «με την υιοθέτηση πρωτοποριακών αντιλήψεων στους άλλους τομείς της οικογενειακής ζωής» αλλά εκφράζει την έλλειψη γνώσεων και χρήσης ικανοποιητικών μεθόδων αντισύλληψης.

4. ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΣΥΖΥΓΩΝ-ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Σε γενικές γραμμές και παρά τις εξελίξεις των τελευταίων ετών, οι ρόλοι των συζύγων ακολουθούν ακόμα στην πλειοψηφία των ελληνικών οικογενειών ανάλογα με το φύλο στο οποίο στηρίζονται (αλλά και τον οποίο στηρίζουν και αναπαράγουν) οι διατάξεις του Οικογενειακού Δικαίου: ο σύζυγος αρχηγός της οικογένειας, υπεύθυνος για τη συντήρησή της, προμηθευτής και προστάτης της («αφέντης και κύριος του σπιτιού») . Η σύζυγος υπεύθυνη για το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών. Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν, η επαγγελματική απασχόληση της γυναίκας συνδέεται με την εκ μέρους της άρνηση των παραπάνω παραδοσιακών ρόλων. Δεν γνωρίζουμε όμως κατά πόσον η απασχόληση της γυναίκας επηρεάζει την αντίληψη των ρόλων των συζύγων και κατά πόσον συμβαίνει το αντίθετο.

Σ ε παλαιότερη έρευνά της στην περιοχή των Αθηνών, η Κ.Σαφιλίου-Rothchild επισήμανε αφενός τον αποφασιστικό ρόλο της Αθηναίας συζύγου στην λήψη αποφάσεων σε θέματα όπως η ανατροφή των παιδιών, η αγορά επίπλων και ειδών νοικοκυριού, η αγορά ειδών ένδυσης και, αφετέρου, την από κοινού απόφαση των συζύγων στο θέμα του μεγέθους της οικογένειας (κυρίως), της χρήσης του ελεύθερου χρόνου και της επιλογής φίλων. Κατά την ίδια συγγραφέα η σύζυγος έχει μεγαλύτερη εξουσία όταν εργάζεται επαγγελματικά (παρόλο που, ακόμα και τότε, οι αποφάσεις της αφορούν «γυναικείους» χώρους-δεν θίγουν, δηλαδή, τη θέση του συζύγου) και όταν το ζευγάρι έχει παιδιά. Εξάλλου, αντίθετα προς ότι συμβαίνει στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, η εξουσία του έλληνα συζύγου είναι τόσο μικρότερη όσο υψηλότερο είναι το εκπαιδευτικό του επίπεδο, το επίπεδο της επαγγελματικής του απασχόλησης και το επίπεδο των αποδοχών του.

5.Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ - ΔΙΑΖΥΓΙΟ

Σε παλαιότερη μελέτη των δικαστικών αποφάσεων επί αγωγών διαζυγίου επισημάνθηκε πως οι κύριοι παράγοντες που συντελούν στον κλονισμό του γάμου από κοινωνιολογική άποψη είναι: οι οικονομικές δυσχέρειες, η ασυμφωνία για την σεξουαλική ζωή και η ανικανότητα απόκτησης παιδιών, οι συνθήκες της σύγχρονης ζωής και ιδιαίτερα η χειραφέτηση της γυναίκας, η επίδραση των συγγενών, η ανωριμότητα των συζύγων και η ελλιπής προπαρασκευή τους για το γάμο, η διαφορά κοινωνικής προέλευσης και η μεγάλη διαφορά ηλικίας μεταξύ των συζύγων, οι αξεπέραστες διαφορές στους χαρακτήρες και τις προσωπικότητες.

01/05/2003